14 mei 2024
Een wonder is geen wonder. Wie gelooft nog in mirakels? (deel 2)
Deel 2 – Wonderen of toeval?
Naar aanleiding van zijn boek Wetenschap & Religie. Een spannend duo voert Patrick Loobuyck (UA/UGent) vaak gesprekken met gelovigen. De betekenis van wonderen is een onderwerp dat steevast ter sprake komt. Gelovigen blijken hierover onderling zeer uiteenlopende opvattingen te hebben.
Op 24 januari 2024 publiceert het christelijk opinieweekblad Tertio een dubbelinterview met godsdienstfilosoof Walter Van Herck (UA) en mezelf. Ook wij hebben het over wonderen. Van Herck merkt op dat mirakels niet noodzakelijk gebeurtenissen zijn die de natuurwetten doorbreken, er bestaat ook een coincidence-concept van mirakels. Een kind raakt vast in de sporen en een aankomende trein komt net op tijd tot stilstand omdat de bestuurder flauwvalt. 'Er zijn geen natuurwetten gebroken maar de ouders van dit kind zien dit wel als een wonder.'
Inderdaad, opmerkelijke toevalligheden worden in het dagelijkse taalgebruik vaak aangeduid met de term mirakel of wonder. Het is een wonder dat er leven is op aarde, het is een wonder dat er na de uitvaart van een kind een regenboog aan de hemel staat, het is een mirakel dat professor Europese politiek Hendrik Vos gezond en wel uit een auto-ongeval is gekomen ...
_Denkfout
Dit doet me denken aan het werk van Pierre Bayle, de Frans-Rotterdamse filosoof die ten onrechte wat in de vergetelheid is geraakt. In 1682 publiceerde hij zijn kritische analyse van het populaire bijgeloof dat kometen boodschappers van God zouden zijn. Volgens hem zijn kometen geen tekens van God. 'Zelfs als het waar was dat kometen altijd door verscheidene rampen zijn gevolgd, zou er geen reden zijn te beweren dat ze er een teken of oorzaak van waren.'
Bayle benadrukt dat een tijdsverband geen oorzakelijk verband impliceert. Hij wijst terecht op de drogreden post hoc, ergo propter hoc: het feit dat iets na iets anders gebeurt, betekent niet automatisch dat het daarom of daardoor gebeurt. Iemand kan vanzelf genezen na het nemen van een homeopathisch middel of een bedevaart naar Lourdes. Dingen kunnen ongepland en onvoorzien samenvallen. Dan is er geen sprake van een wonder, maar van toeval.
_Toeval?
De Nederlandse filosoof Jeroen Hopster schreef hierover een interessant boek: Toeval. Een onvoorziene filosofie (Boom 2024). Hij onderzoekt de verschillende vormen van gebeurtenissen die we graag als toeval beschouwen, variërend van statistisch toeval (zoals vier keer achter elkaar een zes gooien met een dobbelsteen) tot gebeurtenissen die per ongeluk plaatsvinden (bijvoorbeeld een ontdekking), en zelfs existentieel toeval (zoals het feit dat ik hier op de wereld ben zonder dat daar een specifieke bedoeling achter lijkt te zitten).
Het lijkt er niet op dat we de werkelijkheid en wat ons overkomt volledig onder controle kunnen krijgen, we worden als het ware gedwongen om ons een weg te banen in een wereld vol toevalligheden. Hopster benadert toeval op een volstrekt seculiere manier, zonder te verwijzen naar wonderen of mirakels zoals gelovigen dat zouden doen. Toeval behoort bij de werkelijkheid en bij het leven. De kunst is om op een verantwoorde manier te leren om met dat toeval om te gaan en daar wil Hopster ons met zijn boek toe uitnodigen.
Omdat ik nog niet volledig overtuigd ben dat de wereld niet deterministisch is, vind ik het woord 'toeval' enigzins problematisch. De kwantummechanica en de chaostheorie leren ons dat we als mensen geen volledig zicht hebben op wat de werkelijkheid bepaalt. Toch betekent dit niet noodzakelijk dat toeval bestaat. Niet alles waar we geen controle over hebben, wat onvoorspelbaar is, zonder bedoeling lijkt te gebeuren of per ongeluk samenkomt kan wat mij betreft zomaar worden bestempeld als toeval.
In de geest van Spinoza zou men kunnen stellen dat gebeurtenissen noodzakelijk plaatsvinden en er dus van toeval eigenlijk geen sprake is. Of zoals Jacques Monod in zijn beroemde boek met de veelzeggende titel Le Hasard et la Nécessité (1970) al opmerkte: het 'toeval' moet eerder gezien worden als de onbedoelde maar betekenenisvolle kruising van twee onafhankelijke oorzakelijke ketens. De botsing tussen een meteoor en een planeet bijvoorbeeld of de overwachte ontmoeting van twee mensen die elkaar lang niet meer hebben gezien op een marktje in Zuid-Frankrijk.
_Bedoeld toeval?
Een toevallige gebeurtenis kan alleen als een wonder worden beschouwd als dat 'toeval' ook intentioneel bedoeld was. Dat is wat de Britse filosoof Philip Goff (Durham University) ons voorlegt in zijn boek Why? The Purpose of the Universe (Oxford University Press 2023). Volgens Goff zijn er zoveel factoren en voorwaarden die precies goed moeten zijn om (menselijk) leven mogelijk te maken, dat het irrationeel zou zijn om dit toe te schrijven aan toeval. Dit wordt het finetuningargument genoemd. Bijvoorbeeld: als de aarde iets dichter bij of verder van de zon zou staan, zou leven onmogelijk zijn; als de oerknal ook maar iets krachtiger was geweest, zou er geen materie zijn; als de oerknal ook maar iets zwakker was geweest, zou alles zijn geëindigd als een gigantisch zwart gat.
Naast de waarde van de kosmologische constante kunnen we ook denken aan het ontstaan van de natuurwetten, de gravitatiesterkte, de temperatuurverschillen in de nagloed van de oerknal, het gewicht van neutronen en protonen, de gevoelige balans tussen de kernkracht die atoomkernen samenhoudt en de elektromagnetische kracht enzovoort. In zijn bestseller Het ontstaan van de tijd (Lannoo 2023) schrijft de Belgische kosmoloog Thomas Hertog (KU Leuven): 'er is maar een kleine verandering nodig in vrijwel elke fundamentele fysische eigenschap van het heelal – van het gedrag van atomen en moleculen tot de structuur van de kosmos op de grootste schaal – of de levensvatbaarheid van het heelal komt in het gedrang'.
Hertog beweert of suggereert echter nergens dat het (menselijk) leven 'bedoeld' zou zijn. Ja, er zijn talloze toevallige finetunings die de levensvatbaarheid van het universum verzekeren. Maar nee, dat immens gelukkig toeval dat het heelal een gastvrije plek maakt voor het leven, leidt niet tot het veronderstellen van een God, een bedenker of een kosmische bedoeling. De vraag waar die indrukwekkende opeenstapeling van toeval vandaan komt en hoe die verklaard kan worden, blijft onbeantwoord. Hertog houdt het op de alsof-redenering: het is alsof het heelal ontworpen is om leven voort te brengen, het is alsof het 'een bovennatuurlijke "daad van God" vergt om een levensvriendelijk heelal met alle specifieke eigenschappen van dien in beweging te zetten'. Maar dat biofiele ontwerp is slechts schijn.
Dat antwoord vindt Goff dus onbevredigend. Hij wijst erop dat we onder geen enkele vergelijkbare omstandigheid zoveel toeval als verklarende factor zouden accepteren. Goff verdedigt een origineel standpunt: in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Nederlandse filosoof Emanuel Rutten (VU Amsterdam), verdedigt hij cosmic purpose without God. Goff aanvaardt het theodicee-argument: gezien de enorme hoeveelheid kwaad en lijden in deze wereld, is het niet aannemelijk om een almachtige en algoede God te veronderstellen. Hij houdt het op een abstract kosmopsychisch idee van doelgerichtheid, waarbij het universum zelf wordt beschouwd als een bewuste geest met eigen doelen. Ook na het lezen van zijn boek blijft het echter hoogst onduidelijk waar die geest en intentie in godsnaam vandaan zouden komen.
Goff is trouwens ook niet overtuigd van het idee dat het leven volkomen zinloos zou zijn als het niet bedoeld was. Ook hier verdedigt hij een tussenpositie: zolang we ons bezighouden met betekenisvolle activiteiten, zoals creativiteit en het streven naar kennis, kan het menselijk leven zeer zinvol zijn, zelfs als er geen kosmisch doel is. Maar als er wel een kosmisch doel zou zijn, dan is het leven potentieel nog betekenisvoller. Dat is een redenering die ik wel kan volgen.
_Literatuur
- Bayle, P. (1682, 2006). De inslag van een komeet. Beschouwingen over geloof, ongeloof en bijgeloof. Ten Have.
- Goff, Ph. (2023). Why? The Purpose of the Universe. Oxford University Press.
- Hertog, T. (2023). Het ontstaan van de tijd. Mijn reis met Stephen Hawking voorbij de oerknal. Spectrum/Lannoo.
- Rutten, E. & De Ridder, J. (2020). En dus bestaat God: de beste argumenten. Buijten en Schipperheijn Motief.
- Rutten, E. (2024). Datgene waarboven niets groters gedacht kan worden: Acht nieuwe argumenten voor het bestaan van God. Kok.
- Voor het verhaal over Hendrik Vos zie de podcast Het Mirakel van Schuman.
- Patrick Loobuyck nam een Podcast-Filosofie op over Pierre Bayle.