26 augustus 2019
Parallelle universa: dichterbij dan je denkt
Vele jaren geleden zat ik toevallig tegenover Etienne Vermeersch op de trein – ik toen nog met de neus in de studieboeken, hij het grootste deel van de rit in een halfslaap. Bekend met zijn werk vroeg ik me vol bewondering af hoe ver onze denkwerelden eigenlijk uit elkaar stonden. Uit deze gedachte ontstonden de eerste noties voor deze tekst. Ik draag dit essay dan ook graag aan hem op.
In de moderne natuurkunde is het bestaan van zogeheten 'parallelle universa' al een aantal keren vanuit verschillende invalshoeken geponeerd (evolutionaire kosmologie, het snaartheorielandschap en de vele-wereldeninterpretatie van de kwantummechanica). In sommige theoretische modellen bestaan deze parallelle universa ook effectief naast elkaar in een allesomvattend multiversum. De experimentele verificatie van deze modellen is voorlopig nog niet aan de orde, maar zou mogelijk kunnen zijn door het observeren van 'botsingen' tussen universa. Een botsing waarin ons universum is betrokken zou immers een verstoring van zijn ruimte en tijd teweegbrengen die zich voortplant als een detecteerbare golf, ook richting Aarde (analoog aan de recente observatie van gravitatiegolven).
De term 'parallelle universa' is echter ook figuurlijk van toepassing. De zintuiglijke belevingswerelden van pakweg een amoebe, een woestijnmier en een trekvogel zijn zodanig verschillend, zowel onderling als van de onze, dat men van parallelle ervaringsuniversa – soms vermenselijkt tot 'gevoelswerelden' – kan spreken. Maar voor twee organismen van dezelfde soort die zich ongeveer gelijktijdig op dezelfde plaats bevinden, zijn de ervaringsuniversa dus wél zeer gelijkaardig. Of toch niet helemaal?
Er bestaat een hemelsbreed verschil tussen twee schapen die samen op een weide staan en twee mensen die samen op de trein zitten die daar voorbijrijdt. Hoewel de belevingswereld van beide personen – net zoals die van beide schapen – nagenoeg dezelfde is, kunnen hun gedachten tegelijkertijd mijlenver uit elkaar liggen. Cognitieve wezens leven namelijk ook in een gedachten- of bewustzijnsuniversum dat vaak als prominenter aanwezig ervaren wordt dan het zintuiglijke universum. Sterker nog, bij bepaalde hersenactiviteit overheerst de 'denkwereld' en wordt de zintuiglijke gevoelswereld zo goed als helemaal genegeerd, zoals bij aandachtig lezen of (dag)dromen.
Bewustzijnsuniversa kunnen niet alleen sterker ervaren worden dan belevingsuniversa. Waar deze laatste voor alle mensen ruwweg gelijkaardig zijn, kunnen de eerste bovendien veel verder uit elkaar liggen, of helemaal niet (meer) overlappen en écht 'parallel' worden. Naar analogie met het ontstaan van biologische (dus genetische) soorten met sterk verschillende zintuiglijke ervaringsuniversa kan men dan ook spreken van culturele of memetische 'versoorting' op basis van het gedachtenuniversum. Dat voor deze laatste dezelfde evolutionaire principes gelden als voor de eerste blijkt onder meer uit de vele ideeënoorlogen die de geschiedenis al heeft voortgebracht (denk bijvoorbeeld aan de kruistochten).
Maar daar waar fysische universa – biotopen – bijna altijd dodelijk zijn voor organismen die daar niet in thuishoren – elk wezen is evolutionair aangepast aan een bepaalde omgeving – is dat voor geestelijke universa niet het geval. Al kan een volledige onderdompeling in een vreemde denkwereld wel aanleiding geven tot een cultuurshock met mentaal ongemak of zelfs psychisch lijden. Bovendien spreekt men van een 'privacy-progress-gap' wanneer het bewustzijnsuniversum van het individu, veelal de homo unius libri, mijlenver af staat van de globale, wetenschappelijk-technologische vooruitgang. Een Nederlandstalige term die deze lading volledig dekt is nog onbestaande, maar 'kenniskloof' komt alvast aardig in de buurt.
Men kan zich inderdaad inbeelden dat een programmeur uit Silicon Valley en een voodoopriester uit Mexico in geheel verschillende gedachtewerelden leven, hoewel ze fysiek slechts enkele honderden kilometer van elkaar gescheiden zijn. En toch kunnen de parallelle bewustzijnsuniversa van programmeur en priester 'botsen' wanneer beide bijvoorbeeld op dezelfde trein verzeild raken en tijdens een beleefdheidsgesprek iets leren van elkaar. De bril waarmee ze de situatie waarnemen is totaal verschillend, maar beiden worden zich bewust van het bestaan van de andere en diens denkwereld, en worden daar zelfs door beïnvloed. 'I am a part of all that I have met', besloot Brits poëet Alfred Tennyson.
Hoe ver menselijke bewustzijnsuniversa dus ook van elkaar gescheiden kunnen zijn, botsingen – zowel harde als zachte – zijn onvermijdelijk. Bovendien hebben mensen meer overeenkomsten dan we vaak zelf durven toegeven: Ondanks de uiteenlopende leefomgevingen die we hebben bevolkt en soms grote culturele verschillen zijn onze instinctieve en emotionele gevoelswerelden de laatste tienduizenden jaren nauwelijks veranderd en daardoor voor iedereen gelijk. Andere (gevoels)mensen staan met andere woorden veel dichterbij dan je denkt. Naar aanleiding van de Koude Oorlog trachtte Sting dit ook duidelijk te maken: 'We share the same biology, regardless of ideology. What might save us, me and you, is if the Russians love their children too'. Maar eigenlijk wist Confucius dat pakweg 2500 jaar geleden al: 'De menselijke natuur is altijd dezelfde; mensen worden enkel gescheiden door gewoontes'. Van botsingen tussen parallelle universa had hij jammer genoeg nog niet gehoord.
Meer van Arno Keppens