De Slimste Week - Humanistisch Verbond

Kwintessens

Geschreven door Patrick De Reyck

180 keer bekeken
minuten leestijd
Reacties

8 januari 2025 De Slimste Week

Het thema van De Warmste Week was eenzaamheid. Een op de twee Vlamingen voelt zich soms eenzaam. Dat was volgens de organisatie enorm veel en het vroeg om actie. Zo luidde het argument. Een op twee klinkt veel, maar is het dat ook? Iedereen voelt zich toch wel eens eenzaam? Wanneer een geliefde uit je leven verdwijnt, heb je zo een paar maanden existentiële eenzaamheid aan je been. C'est la vie. Het tegendeel zou mij juist verbazen. De condition humaine is onverbiddelijk. Misschien daarom dat men op de website van De Warmste Week las: ' … en als we eerlijk zijn, heeft iedereen zich al eens eenzaam gevoeld'. Maar wat was dan precies het probleem?

_Doel

En vooral: wat was de bedoeling? In essentie is De Warmste Week een solidariteitsbeweging. Daar is uiteraard niets mis mee, net zoals er niets mis is met het taboedoorbrekend agenderen van een maatschappelijk probleem. Maar dat vereist wel dat de feiten correct worden weergegeven, zeker als een organisatie zoals DWW het probleem niet alleen wil aankaarten, maar ook aanpakken.

Bij de studie van eenzaamheid onderscheidt men verschillende categorieën of gradaties: 'altijd' of 'vaak' tegenover 'soms' of 'nooit'. Bij DWW bleef dit onderscheid echter vaag, wat het geheel verwarrend maakte. Misschien vond men het onderscheid niet relevant en ging men moraliserend uit van het a-priori-idee dat eenzaamheid epidemische proporties heeft aangenomen. Wie twijfelt daar trouwens nog aan? Of beter: wie durft daar nog aan te twijfelen? Toch klopt het niet.

_Data

De media lijken het erover eens te zijn dat rijke landen een 'eenzaamheidscrisis' doormaken. Er zijn letterlijk duizenden krantenartikelen die precies deze uitdrukking gebruiken. Het woord 'crisis' suggereert dat de situatie snel verslechtert en dat eenzaamheid sterk toeneemt. Maar ondanks de populariteit van deze bewering is er geen empirisch bewijs voor een toename van eenzaamheid.

In het eerste trimester van 2024 gaf volgens Statbel 9,3% van de Belgen aan zich altijd of meestal eenzaam te voelen. In het derde trimester van datzelfde jaar was dit percentage echter sterk gedaald naar 6,7%: het laagste niveau sinds het begin van de monitoring over persoonlijk welbevinden en levensomstandigheden. Dit komt overeen met onderzoek in andere welvarende landen. Hoewel resultaten kunnen variëren afhankelijk van de gebruikte methodologie en correcties, is er geen bewijs dat samenlevingen steeds eenzamer worden, laat staan dat eenzaamheid zich epidemisch verspreidt. Het narratief van de 'eenzaamheidscrisis' is echter wijdverspreid. Er is dan ook eerder sprake van een epidemie aan krantenkoppen die beweren dat we zo'n crisis meemaken.

Uit de commentaren van deelnemers en organisatoren bleek dat DWW zich liet leiden door een aantal misleidende denksporen:

In 2018 publiceerde The Economist een artikel met de titel: 'Loneliness is a serious public-health problem'. Daarin stond: 'Historische gegevens over eenzaamheid zijn schaars. Maar isolatie lijkt toe te nemen, dus eenzaamheid mogelijk ook.' De beschikbare gegevens ontkrachten dat. Het klopt dat wereldwijd steeds meer mensen alleen wonen, maar alleen wonen voorspelt geen eenzaamheid of sociale isolatie. De perceptie dat mensen in individualistische landen eenzamer zijn, wordt niet ondersteund door data. De toename van alleen wonen maakt nieuwe generaties niet vatbaarder voor eenzaamheid.

Vele mensen associëren eenzaamheid ook met ouderdom, maar het onderzoek toont aan dat jongeren vaker eenzaamheid rapporteren dan ouderen. Dit wordt dan weer verkeerd geïnterpreteerd als een indicatie van toenemende eenzaamheid, maar crosssectionele vergelijkingen tussen leeftijdsgroepen op één moment bieden geen betrouwbare informatie over trends in de tijd. De relatie tussen leeftijd en eenzaamheid is complex. Vergelijkingen zonder de juiste correcties zijn misleidend. Onderzoekers hebben daarnaast gezocht naar bewijs voor cohorttrends, maar niets gevonden: het idee dat eenzaamheid over generaties heen toeneemt, wordt niet ondersteund door data.

In Zuid-Europese landen rapporteren ouderen wél meer eenzaamheid, maar daarom niet meer dan jongeren. Dit heeft te maken met fragiele, sterk familiegerichte structuren, waardoor de opvang van ouderen tekortschiet. Theo van Tilburg, hoogleraar sociologie en sociale gerontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zegt hierover: 'Men denkt vaak dat ouderen in West- en Noord-Europa eenzamer zijn dan bijvoorbeeld in Spanje en Italië. Ze zien dan van die Bertolli-reclames voor zich, met lange tafels vol familie, of oude mannetjes op een dorpsplein. Maar de waarheid is dat men in Italië juist eenzamer is door hoge sociale verwachtingen en verplichtingen, en kleinere persoonlijke netwerken.'

(Onderaan vindt u enkele links naar eenzaamheidsstudies.)

_Duurzaamheid en realisme

Theo van Tilburg is wat ouderen betreft niet enthousiast over ontmoetingsplaatsen, huisbezoeken, riksja's (mijn toevoeging), babbelontbijten en andere groepsmaaltijden: dit soort zaken is te vluchtig. Er is niets op tegen, solidariteit is een mooi en leerzaam gebeuren, zeker voor de jeugd, maar na zo'n activiteit komen eenzame mensen toch weer thuis in een leeg huis. Zelf herinner ik me nog die paar bezoekjes aan eenzame ouderen in Antwerpen tijdens mijn laatste jaar humaniora (1978). Nieuw was het dus niet. Duurzaam al evenmin.

Wat werkt dan wél? Alvast is professionele zorgverlening essentieel, omdat fysieke, psychische en cognitieve oorzaken vaak aan de basis liggen van eenzaamheidsklachten. Van Tilburg pleit voor duurzame oplossingen die fundamentele veranderingen teweegbrengen: initiatieven voor samenwonen, buddywerking, maar ook het stimuleren van sociale vaardigheden en cognitieve ontwikkeling. Eenzame ouderen hebben baat bij realistische verwachtingen en leren vertrouwen opbouwen in sociale relaties. Concreet: eenzame ouderen moeten leren reflecteren op het eigen handelen en leren realistische verwachtingen te hebben bij het ontmoeten van anderen. Eenzame mensen lopen immers vaak schade op en vertrouwen daardoor andere mensen minder snel en vatten hun reacties sneller negatief op. Van Tilburgs pleidooi is in wezen een oproep tot effectieve structurele aanpak en veranderingen. Zoals een briefschrijfster in HUMO het verwoordde: 'Waar zijn de echte helden? De zorgverleners, begeleiders en andere hardwerkende zorgprofessionals die zichzelf geen selfie gunnen, maar wel de uren maken die de rest van de wereld niet ziet en erkenning, steun en een beter inkomen verdienen. Een mediacampagne zal ons niet helpen, want zonder hen heeft al dat geld geen doel, behalve dan misschien als confetti op een goedbedoelde, maar nutteloze bijeenkomst?'.

_Effectiviteit

Wat moreel goed aanvoelt, leidt niet automatisch tot ethisch handelen. Ethisch gedrag, ook altruïstisch, vereist rationele en zelfs analytische overwegingen. Helaas worden die vaak overschaduwd door het 'goede morele gevoel' dat heerst op de marktplaatsen voor liefdadigheid.
Goede bedoelingen te over, zoals te lezen op Donorinfo.be: 'Vind in een paar klikken het goede doel dat bij u past'. Alsof het om een kledingstuk gaat. Wat passend is, is niet per se gepast.

Voor velen zal dat goede doel in 2025, naast de jaarlijkse bijdrage aan het Rode Kruis, weer de gepromote liefdadigheid van De Warmste Week zijn. Een keuze die nauwelijks moeite vraagt, want de VRT bombardeerde ons in 2024 maandenlang dagelijks met de oproep om te doneren, te participeren en langs te komen: maak er een daguitstap van. Misschien kom je wel op televisie. Ga ondertussen wat shoppen. De lokale middenstand – altijd een goed doel, ook al regeert die het land – zal u dankbaar zijn. Drink een glühwein – BV's kijk jullie contract na – en geef dat goede morele gevoel een extra boost. Vergeet zeker niet het waak- of knuffelvlammetje op te spelden tijdens het livegebeuren. Ondertussen zet ik hier Dr. Feelgood nog eens op: 'Stupidity'. Ook live, maar dan op plaat.

Mag ik een voornemen suggereren voor het nieuwe jaar? Neem een kijkje op GiveWell of andere effectief altruïstische platforms. Doneer aan doelen die écht impact maken – eenzaamheid zal u niet vinden – vaak honderd keer meer dan de emotioneel gedreven keuzes van campagnes zoals De Warmste Week.
Niet dat er iets verkeerd mee is.