22 april 2025
Marcel Reich-Ranicki
Het overkomt mij niet vaak: nachten waar dromen nachtmerrieachtig zijn en de tussenliggende wakkere perioden mij bovendien daarover doen nadenken. Maar dat is net wat gebeurt bij het lezen van de autobiografie van Marcel Reich-Ranicki.
Marcel Reich-Ranicki (1920-2013) was een Duits-Poolse jood, maar hij hield naar eigen zeggen even veel/weinig van elk van die drie attributen. Zijn liefde voor de Duitse taal was evenwel grenzeloos, en die maakte van hem een voornaam literatuurcriticus in Duitse kwaliteitskranten. Hij was vooral bekend als regelmatig deelnemer, soms woelrat van dienst, aan het 'Literarische Quartett', het voormalige literatuurprogramma van ZDF, pendant van de even spraakmakende 'Apostrophes' van Bernard Pivot op Antenne2. Beide 'literatuurpausen' waren even bedreven in het maken of breken van literaire reputaties. Ze beïnvloedden ook fors de verkoopcijfers, al was dat een ongewilde bijvangst en bleek het fenomeen op te treden ongeacht de teneur van de besprekingen zelf. Terwijl ik met volle teugen van 'Apostrophes' kon genieten was mijn kennis van onze derde nationale taal te gering om op de soms erg hoge golven van LQ echt mee te surfen ... Ik heb er desondanks de naoorlogse literatuur in Duitsland leren kennen en waarderen, voor zover ze in een toegankelijke vertaling beschikbaar was.
Reich-Ranicki heeft als jongvolwassene onder andere het getto van Warschau overleefd en bericht daarover uitvoerig in zijn verrassend leesbare autobiografie Mijn leven (Bert Bakker, 2000). Zijn kennis van het Duits, als inwijkeling in vooroorlogs Berlijn, heeft hem daar enigszins behoed voor het ergste. Hij beschrijft hoe een half miljoen Poolse joden eerst werden samengedreven in het joods kwartier van Warschau en hoe dat getto dan werd dan afgeknepen en de bewoners ervan eerst geïsoleerd, gepest en vernederd, dan uitgehongerd en uiteindelijk op transport gezet om sadistisch vermoord te worden in Treblinka, met uitzondering van een paar tienduizenden die dienstbaar geacht werden voor de lokale Duitse oorlogsproductie. Hij wist te ontkomen met zijn echtgenote, maar bijna zijn gehele familie overleefde het niet. Dat hele proces is trouwens ceteris paribus perfect vergelijkbaar met wat in Antwerpen is gebeurd en dat zo haarscherp is beschreven door Herman Van Goethem in 1942.
En net die lectuur heeft, geheel onverwacht, geleid tot de boosaardige dromen waarvan sprake. Daartussenin ontstond langzaam het beeld van een 'polonaise', waarbij nazi's joden opjagen, die zelf Palestijnen wegduwen en zij weer Jordaniërs, Egyptenaren, Soedanezen en Somaliërs voor zich uit drijven ... allemaal op maat van de gehoor- en hersenbeschadigende klanken van Stars and Stripes forever.
Meer van Stefaan Reel