12 augustus 2025
Tweede brief van Sebastien Valkenberg aan Floris van den Berg
Haarlem, 5 mei 2025
Mijn vriend
Waar ditmaal te beginnen? Misschien bij overshoot day, waarnaar je verwijst in je brief. Zo heet de dag waarop we verbruikt hebben wat de aarde in een jaar kan produceren. Nu is dat al na minder dan acht maanden het geval. Of moet ik schrijven: pás na acht maanden? Dat leg ik uit. Volgens het rapport van de Club van Rome, begin jaren ’70 verschenen en door jou uitvoerig aangehaald, zouden veel grondstoffen er in de 21e eeuw überhaupt reeds niet meer zijn. De auteurs voorspelden de uitputting van de aarde op zeer korte termijn. Fast forward naar het heden en zie: de apocalyps bleef uit.
Enkele gegevens om te illustreren wat ik bedoel. In 1981 zou de goudvoorraad op zijn, die van kwik in 1985, zink in 1990 en aardgas in 1994. Rond 2015 zou de mondiale voedselproductie beginnen te dalen. De opstellers van het rapport zaten er danig naast. Al deze grondstoffen zijn er nog, en in ruime mate. Nog hoopgevender: nooit produceerden we zoveel voedsel, terwijl lang de overtuiging heerste dat honger er nu eenmaal bij hoorde, alsof het een natuurwet was. Door deze missers – er zijn er meer – kan ik de Club van Rome moeilijk als autoriteit aanvaarden. Daarmee verliezen haar waarschuwingen hun overtuigingskracht.
Ik druk me zelfs te mild uit. Het wordt griezelig als de Club van Rome het domein van data en grafieken verlaat en begint te filosoferen over de mens. Haar oordeel is een bikkelhard vonnis. ‘De aarde heeft kanker en die kanker is de mens.’ Ik knipper met mijn ogen, maar het staat er echt. Van kanker is het een kleine stap naar de operatie die de kankercellen uitroeit. Terwijl het over mensenlevens gaat. Bij jou, als humanist, zullen inmiddels toch ook de rillingen over de rug lopen?
Terug naar de voorspellingen waarmee de Club de mensheid ruim een halve eeuw terug geselde. Hoe kwam het dat ze niet uitkwamen? De computermodellen van de rekenmeesters hielden onvoldoende rekening met het vermogen om oplossingen te bedenken, ruim voordat de ondergang zich aandiende. De Club van Rome nam bestaande trends en trok die door naar de toekomst. Alsof we zouden zitten wachten tot de grondstoffen op waren. Onzin natuurlijk.
Niet alleen zijn we in staat om nieuwe grondstoffen te vinden, ook leren we er zuiniger mee omgaan. Of grondstoffen raken overbodig omdat we alternatieven bedenken. Het zijn observaties met vergaande consequenties: de planetaire grenzen zijn minder absoluut dan gedacht. Of beeldender: het Stenen Tijdperk kwam niet ten einde omdat de stenen op waren.
Evenmin zal het fossiele tijdvak ten einde komen doordat de voorraden opraken. Andere energievormen – kernenergie voorop – maken het op zeker moment overbodig om fossiele brandstoffen te blijven winnen. Die kant gaat het trouwens al op en niet alleen per hoofd van de bevolking. Dat mag zo zijn, geef je toe in je brief, maar ook Nederland telt fors meer inwoners dan vroeger. Daar ben ik het mee eens, en dat maakt de prestatie nog indrukwekkender. Ook Nederland in zijn totaliteit slaagt erin om minder CO2 uit te stoten: een kwart minder dan in 1990.
Ik geef nog een voorbeeld van hoe we spelen met de grenzen aan de groei: kweekvlees. Meerdere Nederlandse bedrijven werken aan vlees uit het laboratorium. De eerste proeverijen zijn al achter de rug. Er gaat een enorme belofte uit van deze innovatie, eentje die jou als veganist moet aanspreken. Als vlees uit het lab komt, hebben we die enorme veestapel niet meer nodig, evenmin als de door jou gelaakte bio-industrie. Totale afschaffing is waarschijnlijk te optimistisch. Maar fors kleiner is ook vooruitgang. Kweekvlees scheelt dierenleed, en ook het milieu en het klimaat hebben er baat bij.
Tot zover de voorbeelden van mitigatie. Zo heet het beleid om de CO2-uitstoot terug te brengen, uiteindelijk naar nul. Daarnaast zullen we ons moeten aanpassen aan de veranderende omstandigheden (adaptatie), dus koester de landbouwtechnieken die gewassen droogteresistent maken; nee, stimuleer ze. En verhoog de dijken die het land beschermen tegen het stijgende water. Zo kan ik nog wel even doorgaan met opsommen van maatregelen, maar het gaat me om het onderliggende punt: klimaatbeleid is de resultante van vele inspanningen, sommige bescheiden, andere ferm. Er bestaat geen rode knop, in de zin van: als we die zouden indrukken, dan zijn we gered.
De afwezigheid daarvan kan aanzetten tot defaitisme. Zo kom ik bij het boek dat me momenteel bezighoudt: Optimisme zonder hoop (2025) van Tommy Wieringa zie. Het houdt me niet bezig omdat ik bij het lezen denk: ‘Verrek, zo zit het!’ Of: ‘Goed gezegd!’ Het lezen van dit essay is een vorm van irritainment. ‘Nee!’ roep ik uit. Zelden was ik het zo oneens met een boek. De auteur van Joe Speedboot buigt zich over de klimaatcrisis en heeft de toekomst opgegeven – maar dat had je al begrepen uit zijn titel. Maar dan komt het: zijn hopeloosheid moet fungeren als louterende levensles. Wie niet hoopt, wordt ook niet teleurgesteld. Ik vind deze boodschap verbijsterend omdat hij zich richt tot zijn puberdochters.
Als ik jou beluister, ben jij ook een optimist zonder hoop. In het verlengde van deze observatie – en corrigeer me als die niet klopt – ligt de vraag waarmee ik deze brief afsluit. Je schetst de toekomst in de zwartste tinten, en hebt weinig vertrouwen in het menselijke vernuft. Tegelijk ken ik niemand die zichzelf zo hartstochtelijk en consequent aanduidt als humanist. Hoe rijm je die twee met elkaar? Noopt je pessimistische mensbeeld niet tot een herijking van je filosofische positie?
Ik hoor graag van je.
Hartelijks
Meer van Sebastien Valkenberg