19 december 2025
Een berg van woorden, een hand in de modder. Waarom het moed vergt om De Toverberg een anti-Bildungsroman te noemen
Op zondag 7 december 2025 vond in aanwezigheid van een talrijk en enthousiast publiek de vernissage plaats van de tentoonstelling ‘huMANNidentities. De Toverberg verbeeld’
De expo is een huldebetoon aan de grote Duitse auteur en Nobelprijswinnaar Thomas Mann die 150 jaar geleden geboren werd en wiens magnum opus De Toverberg 101 jaar geleden gepubliceerd werd. De tentoonstelling werd gecureerd door kunstenares Hilde Nijs en toont werken van twintig toonaangevende kunstenaars die alle op één of andere manier verwijzen naar de auteur en zijn iconische werk.
De tentoonstelling werd ingeleid met toespraken van respectievelijk Gert De Nutte (algemeen coördinator Humanistisch Verbond), Eddy Strauven (coördinator filosofiehuis Het zoekend hert), Hilde Nijs (curator en artieste) en Chris Van Camp.
Hieronder vindt u de toespraak van Chris Van Camp. U kunt meteen ook doorklikken naar de toespraken van Gert De Nutte, Eddy Strauven en Hilde Nijs.
_Een berg van woorden, een hand in de modder. Waarom het moed vergt om De Toverberg een anti-Bildungsroman te noemen
Toen me vorig jaar gevraagd werd te reflecteren over De Toverberg schetste ik spontaan mijn steeds veranderende houding tot het boek. Van accessoire om mannen met werkende hersencellen aan te trekken tot een vat vol aha-erlebnissen in mijn levenslang groeiproces. Ik leerde verder dan de soms opdringerige anekdotiek te kijken en ontdekte een universeel relaas over menswording.
Die tekst eindigt met mijn verveeld zitten met die valse noot aan het slot van het boek, wanneer Hans Castorp ondanks zijn verinnerlijkt proces van zeven jaren, achteloos mee marcheert richting barbarij en op een hand in de modder trapt. De hand van een stervende of dode soldaat. Hoe valt dat te rijmen met zijn mystiek moment in de sneeuw waar het hem daagde dat een mens alleen maar goedheid dient na te streven?
Mann werkte twaalf jaar aan De Toverberg. Aanvankelijk in 1912 zou het een luchtige satire worden gebaseerd op het kortstondig sanatoriumverblijf van zijn vrouw. WO I legt het schrijfproces lam. Ik kan me voorstellen dat het een weldenkend mens zwaar valt om dan over luchtigheden te schrijven. Hij werpt zich dan liever op het politieke werk Betrachtungen eines Unpolitischen. Hij raakt echter verstrikt in conservatieve, cultuurnationalistische ideeën. Waarvan hij later zal zeggen dat dit een dwaling was, uit intellectuele zelfverdediging — geen morele daad
In 1919 zet hij zich weer aan zijn Toverberg. Mann zit met zijn oorlogshouding gewrongen. Hij voelt het failliet van louter cultureel humanisme. Hij heeft de nood politiek-filosofische elementen toe te voegen en een zoekende antiheld op te voeren. Hij houdt zijn tijdgenoten een spiegel voor. De roman verandert van satire in een ontluisterende cultuurdiagnose
En dan nog na 900 pagina’s blijft Mann zijn roman uitvoerig becommentariëren. Als conclusie meent hij dat de innerlijke Bildung van het individu het altijd moet afleggen tegen de brute geschiedenis. Dat is pessimisme. Het harde detail met de vertrapte hand in de modder is symbolisch voor Mann: Hans Castorp, die jaren over menselijkheid, ziekte en moraal heeft nagedacht, gaat desondanks letterlijk over lijken. We mogen van hem aannemen dat de oorlog van iedereen een beest maakt — zelfs van de meest contemplatieve zielen.
En dat is nu net te gemakkelijk.
Vooral: Ik weiger het daarmee eens te zijn.
We mogen ons niet wentelen in het steriele, intellectualistische humanisme van een Settembrini, want dat leidt inderdaad tot niets dat op menswording lijkt.
Vandaag niet, zeker hier niet en vooral morgen op de afspraak met de geschiedenis niet.
Als overtuigd Dabrowskiaanse humanist moet ik oproepen om De Toverberg niet als een Bildungsroman te aanbidden.
Waar komt ze nu mee af? Kazimierz Dabrowski, Pools psychiater vorige eeuw. Theorie van positieve desintegratie. Dabrowskiaans humanist … Vraag het even aan ChatGPT. Of wacht, laat ons elektriciteit en rekenkracht besparen. Ik zal het u zeggen:
Een Dabrowskiaans humanist is géén klassieke humanist, géén verlichtingsdenker die gelooft dat de mens beter wordt door kennis, cultuur of redenering.
Een Dabrowskiaans humanist gelooft dat echte menselijkheid alleen ontstaat door innerlijk conflict, het neerhalen van beperkende structuren, morele strijd, autonomie en verantwoordelijkheid — vaak tegen de omgeving in. Je wordt pas 'mens’ door je crisis na crisis te slopen en weer op te bouwen op een hoger, autonomer niveau dichter bij je waarden en je ideale persoonlijkheid. Zo simpel. Een groeimodel dat bij kunstenaars vaak voorkomt, en waarvoor in deze tijd onterecht teveel diagnoses en labels worden uitgedeeld.
Een Dabrowskiaans humanist gelooft dat echte menselijkheid alleen ontstaat door innerlijk conflict, het neerhalen van beperkende structuren, morele strijd, autonomie en verantwoordelijkheid — vaak tegen de omgeving in. Je wordt pas 'mens’ door je crisis na crisis te slopen en weer op te bouwen op een hoger, autonomer niveau dichter bij je waarden en je ideale persoonlijkheid. Zo simpel. Een groeimodel dat bij kunstenaars vaak voorkomt, en waarvoor in deze tijd onterecht teveel diagnoses en labels worden uitgedeeld.
Een Dabrowskiaans humanist weigert mee te marcheren als de massa het doet, zelfs wanneer dat gevaarlijk of sociaal verlieslatend is.
Morele moed is belangrijker dan intellectueel inzicht. Autonomie boven conformiteit. Het humanisme van Dabrowski is duidelijk van andere orde dan het humanisme dat Mann via zijn Settembrini aan Hans Castorp serveert.
Dabrowski gelooft dat er verschillende ontwikkelingsniveaus zijn, vijf om precies te zijn. En dat de meeste mensen in crisistijd inderdaad terugvallen op primitieve impulsiviteit. Maar ook dat een minderheid juist dan boven zichzelf uitstijgt:
Settembrini vertrouwt op de kracht van woorden.
Dabrowski vertrouwt op de kracht van transformatie.
Dabrowski vertrouwt op de kracht van transformatie.
Voor Settembrini (lees Mann) is Hans een leerling: Hij heeft geluisterd,hij heeft gedacht, hij heeft inzichten opgedaan. Settembrini zou zeggen: hij was op weg. De oorlog heeft hem gewoon te vroeg opgeëist.
Voor Dabrowski is Hans nooit boven niveau twee gekomen: de eenlagige desintegratie. Er is nog geen moreel hoger-lager onderscheid in het zelf. Hij leert niet weigeren, hij leert niet kiezen, zijn sneeuwscène blijft op de vlakte en verankert zich niet in zijn daden.
Volgens Dabrowski is Castorp inderdaad het type mens dat bij crisis terugvalt in massagedrag. Na WO I ziet Mann niets dan het donkere failliet van de mens.
Dabrowski daarentegen ontdekte net in dat kader van de gruwelen die WO I, maar ook WO II met zich meebrachten, een ander fenomeen. Iets wat hij zijn leven lang zou blijven onderzoeken. Sommigen vervielen inderdaad in basic survival, maar anderen vertoonden net een groot empathisch vermogen en bleven voor anderen zorgen en bleven vooral trouw aan hun eigen waarden en normen. Deze idealistische, nonconformistische piste ontbreekt bij Mann.
Tijd voor trivia, linken tussen Mann en Dabrowski: beiden leefden in ballingschap en keerden tegen het einde van hun leven terug naar Europa. Ook het begrip 'sanatorium’ verbindt Dabrowski met Mann. Voor Mann was het een zinnebeeldige wereld waarbinnen zijn hoofdpersonage zoekend is - op papier. Voor Dabrowski was het sanatorium een façade waarachter hij mentaal getroubleerde kinderen verborg voor de vernietigingsdrang van de nazi’s – in de realiteit.
Even leek het een waterdicht plan, maar toch werd hij na verraad opgepakt door de Gestapo, in de naoorlogse tijd viel hij dan weer in de handen van de stalinisten. Maar net in die extreme omstandigheden zag hij dat sommige mensen wel mens bleven.
Het is erg cynisch om te stellen dat vechten voor menswording altijd tegen de bierkaai zal botsen.
Toch?
Maar waarom hebben we dan nog altijd die neiging om De Toverberg als een soort heilige Bildungsroman te vieren? Zie ons hier staan met al onze interesse, beschaving, denkvermogen, culturele bagage …
Misschien … omdat we ons liever herkennen in de jongen die veel denkt, dan ons de vraag te stellen wat we zelf zouden doen als de mars begint.
We prijzen de subtiele analyses, de tijdsbespiegelingen, de schitterende ironie — en we kijken liever niet te lang naar dat beeld op het einde: een jongen in uniform, die op een hand trapt.
Maar precies daar, op dat ene moment, legt Mann de vinger op de echte breuklijn. Niet in de sneeuwscène, niet in de filosofische duelletjes, maar in dat banale, brute detail.
Ga je stilstaan bij die hand? Of stap je door?
Dabrowski zou zeggen: dáár, op die grens, wordt positieve desintegratie zichtbaar — of faalt ze. De mens die écht ontwikkeld is, door schuld en schaamte en door morele twijfel, zal er niet achteloos overheen lopen. Die mens zal iets doen wat in oorlogstijd gevaarlijk is: hij zal vertragen. Zich bukken. Afwijken van het tempo van de massa.
En precies dat zien we niet bij Hans Castorp.
En lange tijd ook niet bij Thomas Mann.
En lange tijd ook niet bij Thomas Mann.
Zijn zoon Klaus Mann die we minstens kennen van Mephisto, is typisch een Dabrowskiaans humanist. Maar laat dat niet de enige reden voor spanningen tussen vader en zoon zijn.
Dus laat ons eerlijk zijn.
De Toverberg is geen roman over geslaagde Bildung.
Het is een waarschuwing. Een boek waarin een hele beschaving te kijk wordt gezet. Een maatschappij met ruimte voor kunst en introspectie, waarvan het gros als een kudde het ravijn inloopt
Het is een waarschuwing. Een boek waarin een hele beschaving te kijk wordt gezet. Een maatschappij met ruimte voor kunst en introspectie, waarvan het gros als een kudde het ravijn inloopt
Mann wist dat hij zelf niet vrijuit ging. Hij had een fenomenaal bewustzijn, maar zijn handelen liep achter. Hij vocht achter zijn bureau voor een Duitsland dat buiten zijn raam al bezig was zichzelf te verliezen.
En juist daarom is dit boek zo pijnlijk actueel.
Het vraagt ons niet of we genoeg hebben gelezen, of we het allemaal goed begrepen hebben, of we de juiste namen en theorieën kennen.
Het vraagt iets veel oncomfortabelers.
Wat doe jij als de mars begint?
Waar sta jij als je ziet dat de sociaal zwakkeren legitiem naar de totale marginaliteit worden geleid?
Waar sta jij als oorlogen met bulldozers gevolgd door projectontwikkelaars worden beslecht?
Waar sta jij als we worden voorgelogen en gekneed door oorlogsretoriek?
Waar sta jij nu we in tijden van AI moeten opkomen voor de opwaardering van ons menselijk kapitaal?
Waar sta jij nu defensie onze kinderen oproept en de term WO III valt?
Sta je stil bij die hand in de modder?
Of stap je door?
Of stap je door?