Kwintessens
Geschreven door Johan Braeckman
  • 7120 keer bekeken
  • minuten leestijd
  • Reacties

6 november 2020 Tweede brief van Johan Braeckman aan Ronald Soetaert
Dag Ronald, het treft me, en intrigeert me, dat je het in je brief – waarvoor overigens veel dank – over 'humanistische romans' hebt. Je vraagt je zelfs af of er ook andere zijn. Je neemt het me ongetwijfeld niet kwalijk dat ik dat ietwat raadselachtig vind.
Zijn er geen niet-humanistische, of zelfs antihumanistische romans? Wat moeten we bijvoorbeeld met The Turner Diaries (1978) van Andrew Macdonald, pseudoniem van William Luther Pierce? Mocht je dat boek niet kennen, het gaat over een politieke revolutie in de Verenigde Staten, die uiteindelijk leidt tot de uitroeiing van iedereen die niet blank is (of wit, voor wie dat liever hoort). Earl Turner, het hoofdpersonage in het boek, is een racist, antisemiet en neofascist en krijgt uiteindelijk zijn zin, nadat hij een rassenoorlog uitlokt: leven in een land zonder joden, zwarten, hispanics en andere 'non-whites'. Pierce schreef zijn boek niet als een waarschuwing, of een soort Orwelliaanse dystopie, wel integendeel. Hij beschrijft het Amerika van zijn dromen. Zijn roman was een onverholen inspiratiebron voor meerdere moorden en terreuraanslagen, waaronder de bomaanslag op het overheidsgebouw in Oklahoma (1995), waarbij honderdzestig doden en honderden gewonden vielen. Het boek is tot op heden een bijbel voor extreemrechtse extremisten, in de Verenigde Staten, maar ook elders. Precieze cijfers zijn er niet, maar er zijn meerdere honderdduizenden exemplaren van verkocht. Er bestaan ook diverse vertalingen van. Ik schrijf dit vlak voor de stembussen in de Verenigde Staten dicht gaan. Stel dat het resultaat onduidelijk is of betwist wordt en er breekt geweld uit, dan heeft The Turner Diaries daar zeker iets mee te maken.
Akkoord, het is allicht een extreem voorbeeld, wat dan weer het voordeel van de duidelijkheid met zich meebrengt. Je moet eigenlijk al een extremist zijn, wil het boek in goede aarde vallen. Op de meeste mensen, althans dat hoop ik toch, heeft het wellicht het omgekeerde effect, en toont het net aan hoe absurd en onmenselijk het oproepen tot racisme en haat wel is. Maar wat te denken van romans die ons de mensheid willen tonen zoals ze is, en dan blijkt dat weinig ruimte te bieden voor een humanistisch perspectief? Ik denk bijvoorbeeld aan Reis naar het einde van de nacht (1932), van Louis-Ferdinand Céline (1894-1961). Het is een van de weinige romans die ik vier of vijf keer las, de voorbije dertig jaar. Er staan tal van rake en scherpzinnige observaties in. Laat ik je een paar voorbeelden geven, meteen een goed excuus om het boek nog eens ter hand te nemen: 'Vertrouwen hebben in mensen betekent dat je je al een beetje laat doden'; 'Je kunt je maar beter geen enkele illusie maken, de mensen hebben elkaar niets te vertellen, ze praten alleen over hun eigen ellende, zo is het nu eenmaal. Ieder voor zich, de aarde voor allen'; 'Aan de moraal van deze wereld heb ik volkomen schijt, zoals iedereen trouwens'; 'Altruïsme wordt altijd genadeloos op de hielen gezeten door armoede en je vriendelijkste daden worden onbarmhartig gestraft'; 'Zo is het leven, een straaltje licht dat wegsterft in de nacht'. Ook de liefde moet eraan geloven: 'Liefde is nou eenmaal ellende en niets anders dan ellende, altijd weer dezelfde ellende, die door onze mond leugens komt vertellen, dat stuk etter, meer niet'. Aan het woord is Ferdinand Bardamu, het alter ego van Céline. Bardamu is arts, en een soort nihilistische kleinburgerlijke antiheld, die van het ene foute avontuur in het andere terechtkomt. De mens, volgens Bardamu, is in essentie het slachtoffer van zijn driften, zijn instincten, van het toeval, en van de driften en instincten van de anderen. Vooruitgang is een illusie. Op enkele uitzonderingen na zijn alle personages in het boek schoften, bedriegers of lafaards. Vrijwel iedereen is onverschillig en heeft een zin- en betekenisloos leven. We falen door gebrek aan morele moed en integriteit, en door gebrek aan betrouwbare kennis. Ook de wetenschap kan ons niet helpen; aan de inzichten die ze oplevert hebben we nauwelijks wat.
Céline was ongetwijfeld een geniaal schrijver, maar ook een overtuigd antisemiet. Hij schreef tijdens de bezettingsjaren meerdere brieven naar collaborerende kranten en tijdschriften, waarin hij tegen de joden tekeer ging. Na de oorlog vluchtte hij naar Denemarken, waar hij voor een jaar werd opgesloten, terwijl Frankrijk om zijn uitlevering vroeg. In 1950 wordt hij in Frankrijk 'in absentia' veroordeeld en een 'nationale schande' genoemd. Kort daarna kreeg hij niettemin amnestie, waarna hij naar Frankrijk terugkeerde. Hij beschreef zijn leven in exile in een trilogie – D'un château à l'autre (1957), Nord (1960) en Rigodon (1969) en kreeg daardoor opnieuw enige erkenning en bekendheid als schrijver. Ondertussen bleef hij evenwel zijn antisemitisme verdedigen en ontkende hij zelfs de Holocaust. De 'blanke, Arische christelijke beschaving' zou geëindigd zijn in Stalingrad. Een bundeling van zijn racistische en andere foute stukken – Écrits polémiques (Éditions Huit, 2012) – beslaat ongeveer duizend pagina's. Het gaat hier dus niet over een detail in zijn oeuvre. Céline heeft nooit spijt betuigd over zijn racistische teksten, eerder integendeel.
Wat moeten we daarmee aanvangen, beste Ronald? Natuurlijk is Bardamu een fictief personage, maar als je Célines biografie kent, vallen de twee toch sterk samen. Het mens- en wereldbeeld in De reis naar het einde van de nacht is zeer donker en negatief, zoals dat bij Céline zelf ook het geval was. Zeker, ik kan het boek onderscheiden van de schrijver en bewondering hebben voor het kunstwerk en afkeer voor de schepper ervan. Maar kan ik De reis, ook al is het een meesterwerk, een humanistische duiding geven?
Ik maak het je hiermee wellicht niet gemakkelijk, het spijt me.

Beste groeten & hou je gezond

Johan

Deze tekst is Johan Braeckmans antwoord op de brief van Ronald Soetaert.
Kwintessens
Voormalig hoogleraar wijsbegeerte, auteur en lid van de humanistische denktank Kwintessens
_Johan Braeckman -
Meer van Johan Braeckman

_Recent nieuws

Bekijk alle nieuwe berichten

_Populair nieuws

Bekijk meer populair nieuws