6 januari 2021
Beste Ronald
Hartelijk dank voor je brief, die ik zeer informatief en inspirerend vind. Laat ik je meteen ook het beste wensen voor 2021, wat in jouw geval misschien neerkomt op het verdwijnen van je hernia. Een jaar geleden was ik in een pijnkliniek (niet voor mezelf, ik speelde chauffeur voor iemand anders) en las er een spreuk die me bijbleef: "Wie geen pijn ervaart, heeft duizend wensen. Wie pijn heeft, maar één." Ik citeer allicht niet letterlijk, maar daar kwam het toch op neer.
Je eindigt je brief met een van de mooiste vragen die je me kan stellen: "Wat ben je aan het lezen?" Ik zit zoals gewoonlijk verdiept in meerdere boeken tegelijk. Een deel ervan gaat over nieuwe religieuze bewegingen, beter bekend als sekten, omdat ik er een artikel wil over schrijven (eigenlijk: moet over schrijven, voor een tijdschrift). En een ander stapeltje gaat over de achttiende-eeuwse Zweedse bioloog Linnaeus. Daarover schrijf ik een hoofdstuk voor een boek over de geschiedenis van de biologie. Twee totaal andere onderwerpen, maar ik vind ze beide even boeiend. Wat de sekten betreft, springt Unfollow (2019) eruit, van Megan Phelps-Roper. De ondertitel van haar boek doet misschien een belletje rinkelen: A journey from hatred to hope. Leaving the Westboro baptist church. Misschien zag je de documentaire van Louis Theroux over die Westboro-kerk? Ze heeft ongeveer zeventig leden, vrijwel allemaal familie van elkaar. Bijna dagelijks staan ze ergens te betogen, als dat het juiste woord is, met borden waarop staat dat God homo's haat; dat ze God danken voor dode en verminkte soldaten; dat de plegers van massamoorden door God gestuurd zijn, en meer van dat soort vrolijkheden. Het leverde hen de bijnaam "de meest gehate familie van Amerika" op. Het intrigeert me, hoe mensen in het zwaartekrachtsveld van een dergelijk mens- en wereldbeeld terechtkomen. Die Westboro Church, dat is zodanig van de pot gerukt dat je er vrijwel automatisch van uitgaat dat het om een bende ongeschoolde halve garen gaat die niet bepaald op de eerste rij stonden toen onze lieveheer de hersenen uitdeelde. Dat beeld klopt van geen kanten. Het merendeel van de leden behaalde een universitair diploma. De stichter van de kerk, Fred Phelps (1929-2014), was jurist, net zoals de meeste van zijn kinderen. Megan Phelps-Roper is een van zijn kleinkinderen. Ze is geboren en getogen in de sekte. Haar moeder is een van de meest fanatieke leden. Dan zou je denken: zo iemand heeft geen schijn van kans om ooit tot andere opvattingen te komen dan wat er door de kerk is ingestampt. Voor het merendeel van de leden lijkt dat helaas ook te kloppen. Maar er zijn er ook die gaandeweg de twijfel laten binnensluipen, om uiteindelijk tot betere inzichten te komen. Met een modewoord van vandaag: ze deradicaliseren. Megan Phelps-Roper doet in haar boek verslag van haar jeugd, haar indoctrinatie, haar twijfels en haar uittreding. Fascinerende literatuur, vind ik. Hoopvol ook. Jarenlang stond ze dagelijks met borden te zwaaien waarop de meest kwetsende en choquerend uitspraken staan. Toch slaagde ze erin om een mentale ommekeer te maken, en om de kracht te vinden de sekte te verlaten. Wat ik ook sterk vind: ze trapt nergens na. Ze beschrijft haar grootvader, haar moeder, en andere haatzaaiers in haar familie als de mensen die ze zijn: in wezen goedhartig, maar in extreme mate religieus geïndoctrineerd. Als je geen tijd of zin hebt om haar boek te lezen, kan je haar TED Talk bekijken, die is ook zeer leerzaam.
Mochten we in staat zijn om af te spreken op café, dan zou ik je ook vertellen over wat ik leerde over Linnaeus. Ik mag dan wel reeds meerdere jaren een cursus Geschiedenis van de biologie doceren, ik leer nog alle dagen bij. Bijzonder boeiende man, die Zweed die zich voornam om de schepping te ordenen. Hoe ouder hij werd, hoe meer hij begreep dat hij het boek Genesis niet letterlijk kon nemen. Aan een evolutionaire benadering van de levende natuur was hij nog niet toe; dat inzicht breekt pas in de negentiende eeuw echt door, bij de Franse wetenschapper Jean-Baptiste de Lamarck. Maar Linnaeus begreep dat er soorten waren uitgestorven en dat er op een of andere manier nieuwe waren ontstaan. Bijgevolg kon de traditionele opvatting dat God alles kant en klaar geschapen had, niet kloppen. Het bezorgde hem gewetensproblemen, diepgelovig als hij was, maar als het erop aankwam kreeg de wetenschapper in hem de bovenhand. Zo aarzelde hij niet om de mens een primaat te noemen, waardoor hij onze soort in dezelfde groep als de apen indeelde. In een brief aan een collega schreef hij: "If I were to call man an ape or vice versa, I should bring down all the theologians on my head". Ik leer dat allemaal uit de boeken van de Amerikaanse wetenschapsschrijfster Karen Magnusson Beil (What Linnaeus Saw, 2019) en de Zweedse historicus Gunnar Broberg (Carl Linnaeus. De man die de natuur rangschikte, 2020).
Ik heb het tot nu toe enkel over die ene vraag van je gehad, excuus. Je vraagt je misschien ook af of ik de voorbije periode enkel non-fictie las. Dat is inderdaad het geval, al ligt de sciencefiction roman The Three-Body Problem (2007) van de Chinese auteur Cixin Liu al een tijdje op mijn nachtkastje. Misschien kan ik je daar in een volgende brief wat meer over vertellen.
Er zijn meerdere andere kwesties in je brief waarop ik graag wil ingaan, maar om dit schrijven niet te lang te maken, beperk ik me tot wat je schrijft over retoriek; over – ik citeer – "hoe we taal gebruiken en hoe taal ons gebruikt". Je verwijst nadrukkelijk naar Kenneth Burke, ik zal zijn boeken moeten lezen, al zal me dat misschien pas in een volgend leven lukken. Je merkt op dat hij Hitlers Mein Kampf recenseerde, in 1938. Dat vind ik bijzonder interessant. Ik zocht het even op, je hebt het ongetwijfeld over zijn essay The Rhetoric of Hitler's "Battle". Ik zocht het op en las het diagonaal. Een dezer herlees ik het grondig, beloofd. Hitler, aldus Burke, hanteerde retoriek die een gemeenschappelijke vijand creëerde, en die vijand als het kwaad kapittelde. Eens een dergelijk verhaal de toehoorder in zijn greep krijgt, is de stap naar het dehumaniseren van de vijand niet zo groot. Daarna volgt de rest.
Ik weet verder weinig af van de taal- en literatuurwetenschappelijke studies van retoriek. Jaren geleden las ik wel het boek LTI. De taal van het derde rijk (1947), van de Duits-joodse filoloog Victor Klemperer (1881-1960). (LTI staat voor 'Lingua Tertii Imperii'.) Hij hield ook een dagboek bij, waarin hij de toenemende nazificatie van de mensen rondom zich en van de samenleving nauwgezet documenteerde. De pesterijen namen toe, mensen werden harder, onverschilliger en onbeschofter. Klemperer en zijn vrouw overleefden de oorlog, zij het met veel geluk en na heel wat ellende te hebben doorstaan. Zijn boek over de taal van het derde rijk is grotendeels gebaseerd op zijn dagboekaantekeningen. Hij inventariseert en analyseert, als taalkundige, de propaganda van de nazi's, de eufemismen – een "aangescherpt verhoor" bijvoorbeeld, is in werkelijkheid een marteling – en talloze woorden, begrippen en uitdrukkingen die we nu Orwelliaans zouden noemen, zoals dat de oorlog de Führer zou zijn opgedrongen. De titel LTI is overigens een verwijzing naar de gewoonte van de nazi's om afkortingen te gebruiken voor van alles en nog wat; een taalkundige techniek om de werkelijkheid te verdoezelen.
Ik vermoed dat je Klemperers werk kent, het onderwerp en zijn manier van werken behoort tot je expertise, toch? Ik zou het eens moeten herlezen, het zit tamelijk ver weg. (Aan zijn dagboeken ben ik nog niet toegekomen, al staan ze hier reeds jaren ergens in een kast.) Is er in dezelfde sfeer een meer recent boek dat je me kan aanbevelen? Je weet maar nooit dat ik niet zou weten wat te lezen.
Ik kijk uit naar je volgende brief.
(Foto bovenaan © Gwenny Cooman)
Meer van Johan Braeckman
(Foto bovenaan © Gwenny Cooman)