10 april 2023
De vermeende verzetsman
Het leven van Jan Duijkers 1900-1945
Martine Letterie schrijft vooral historische romans voor de jeugd. Zij is lid van de Schrijvers van de Ronde Tafel, een genootschap van schrijvers van historische kinderboeken. In het besproken werk verlaat zij het pad van de jeugdliteratuur en buigt zij zich over het verleden van Jan Duijkers, een verzetsman in 1945 overleden bij de ontruiming van het concentratiekamp Neuengamme.
Maar pleegde Jan Duijkers wel daden van verzet? Of was hij eerder een collaborateur? Of iets er tussenin? Deze vragen domineren het boek.
De grootvader van Martine Letterie werd op 25 januari 1942 vermoord in het concentratiekamp Neuengamme, het grootste kamp van Noord-Duitsland waar het uitgangspunt “Vernichtung durch Arbeit” was. De gemiddelde overlevingsduur was er drie maanden. In 1993 werd de Stichting Vriendenkring Neuengamme opgericht waarvan de schrijfster in 2011 voorzitter werd. In deze functie werd zij bijgestaan door een bevlogen en betrokken bestuurslid, Rob Duijkers, jongste zoon van Jan. Na het overlijden van Rob kwam zijn dochter Nicole in het bezit van een aantal documenten, die het zuivere blazoen van de verzetsman Jan Duijkers op zijn minst vertroebelden.
De grootvader van Martine Letterie werd op 25 januari 1942 vermoord in het concentratiekamp Neuengamme, het grootste kamp van Noord-Duitsland waar het uitgangspunt “Vernichtung durch Arbeit” was. De gemiddelde overlevingsduur was er drie maanden. In 1993 werd de Stichting Vriendenkring Neuengamme opgericht waarvan de schrijfster in 2011 voorzitter werd. In deze functie werd zij bijgestaan door een bevlogen en betrokken bestuurslid, Rob Duijkers, jongste zoon van Jan. Na het overlijden van Rob kwam zijn dochter Nicole in het bezit van een aantal documenten, die het zuivere blazoen van de verzetsman Jan Duijkers op zijn minst vertroebelden.
Jan Duijkers leidde een druk leven. Vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog ondernam hij als zeeman verschillende reizen naar het Verre Oosten. Daarna werkte hij voor een verkoopkantoor van Shell en als inspecteur bij een verzekeringsmaatschappij. Door de economische crisis en de oorlogsdreiging werd hij werkloos. Hij bleef niet bij de pakken zitten en tien dagen na zijn ontslag richtte hij een beveiligingsfirma op “De Amerfoortsche Nachtveiligheidsdienst” afgekort ANV. Het bedrijf groeide vrij snel en er volgden filialen in Groningen, Leeuwarden, Arnhem, Tilburg en Eindhoven. De ANV werkte vooral voor de Duitse bezetter: bewaking van opslagplaatsen, spoorwegen en kazernes. Dit bracht Jan Duijkers in contact met de top van de Duitse bezettingsmacht: Rijkscommissaris Seyss-Inquart, Generaal Rauter en de bevelhebber van de Wehrmacht in Nederland Friedrich Christiansen. Hij werd niet gedwongen tot deze activiteiten. Hij bood zelf zijn diensten aan. Zonder twijfel economische collaboratie.
En toch werd hij op 26 september 1944 gearresteerd en na een kort verblijf in kamp Amersfoort op transport gezet naar Neuengamme waar hij op 14 oktober 1944 aankwam. Over zijn verblijf daar is niet veel bekend. Wel staat vast dat hij op 3 mei 1945 nog in leven was. Het concentratiekamp was inmiddels ontruimd en samen met meerdere duizenden gevangenen werd hij ingescheept op het passagiersschip Cap Arcona, afgemeerd voor de kust van Noord-Duitsland in de Lübecker Bocht. De Cap Arcona werd op 3 mei 1945 tot zinken gebracht door de Geallieerden in de overtuiging dat er Duitse soldaten verscheept werden. Bij deze ramp, de grootste scheepsramp aller tijden, kwamen ongeveer zevenduizend gevangenen om, waaronder Jan Duijkers.
Samen met de nabestaanden voert de schrijfster een onderzoek naar de reden van zijn aanhouding. Het was goed mogelijk dat hij toegetreden was tot het verzet. Door zijn beveiligingsopdrachten had hij toegang tot kwetsbare infrastructuur wat nuttig was bij het plegen van daden van sabotage. Zij komen echter tot de conclusie dat Jan reeds opgepakt was toen de eerste spoorwegemplacementen in het vizier kwamen van het verzet.
Of heeft zijn derde echtgenote, Germaine, hem onder valse voorwendsels laten arresteren? Jan Duijkers was niet alleen op zakelijk gebied een nijver baasje. Hij huwde driemaal wat in die tijd uitzonderlijk was. Hij verwekte vier kinderen bij drie verschillende vrouwen. De laatste twee zoontjes werden op vijf weken van elkaar geboren! Germaine had een duister verleden. Zij was de vaderloze dochter van een Belgische prostituee aan het Noord Station in Brussel. Germaine zou er ook niet vies van geweest zijn en zou in haar toenmalige woonplaats ’s Hertogenbosch haar charmes te gelde gemaakt hebben. Zij huwden in juni 1943 maar het huwelijksgeluk was van korte duur. In september 1944 stond het koppel op het punt uit de echt te scheiden wat tot gevolg zou hebben dat Germaine na de oorlog naar België zou uitgewezen worden. Zij had er dus alle belang bij dat de echtscheiding niet doorging. De aanhouding van haar man kwam haar dus wel erg goed uit. Bij gebrek aan bewijs werd ook die piste verlaten.
De auteur komt tot de bevinding dat de meest waarschijnlijke reden van arrestatie moet gezocht worden in “Arbeitsverweigerung”. In september 1944 was de bevrijding op til en Jan had een aantal beveilingsopdrachten geweigerd. In die gespannen periode was dit te veel voor de Duitsers en meer was er niet nodig om zonder vorm van proces in een concentratiekamp te belanden.
Zo besluit de auteur dat op sommige levens meerdere labels kunnen gekleefd worden, zowel dit van dader als van slachtoffer. Een sluitend antwoord is echter niet mogelijk.
Zij levert een boeiende, erg leesbare biografie af van een complexe persoon en doet ons inzien dat het verleden niet altijd volledig kan uitgeklaard worden. In turbulente tijden is niet alles wit of zwart.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Zij levert een boeiende, erg leesbare biografie af van een complexe persoon en doet ons inzien dat het verleden niet altijd volledig kan uitgeklaard worden. In turbulente tijden is niet alles wit of zwart.
Ignace Claessens
