16 augustus 2024
Seks in de Renaissance
Standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci (en wat we daar nu van kunnen leren).
Marlisa den Hartog, historica en schrijver, doceert aan de Universiteit Leiden. Ze brengt dit uiterst boeiend werk over seksualiteit in een periode waarin dit woord zelfs nog niet bestond, de Italiaanse Renaissance. Ze verwijst voortdurend naar historische werken, preken, kortverhalen (novella’s) en zelfs brieven tijdens deze buitengewoon dynamische periode vol tegenstrijdigheden.
Vanaf de vijftiende eeuw ontstaat in Europa een levendig intellectueel debat waaraan zowel mannelijke als vrouwelijke auteurs deelnemen. Deze ‘querelle des femmes’ oppert voor het eerst het idee dat genderrollen een culturele constructie zijn. Grote voorvechtster van het idee gelijkheid op intellectueel en moreel opzicht is de Italiaans-Franse schrijfster Christine de Pizan in haar werk Boek van de stad der vrouwen (1405).
In zeven hoofdstukken waarvan de titels voor zichzelf spreken ‘Size matters’, ‘Nee betekent ja’, ‘Dubbele moraal’, ‘De orgasmekloof’ behandelt Den Hartog zowat elk aspect van seksualiteit. Het bestuderen van de manier waarop men in de maatschappij tussen 1450 en 1550 over seks dacht, helpt ons met andere ogen naar onze eigen tijd te kijken. Wie zich verdiept in de wereld van seksualiteit in de Renaissance, valt van de ene verbazing in de andere of… niet! We moeten mensen uit die periode niet tot vreemdelingen maken. Enerzijds omdat sommige van hun ideeën ‘moderner’ waren dan je zou denken, maar ook sommige van onze eigen ideeën ‘ouderwetser’ zijn.
Voortdurend grijpt de schrijfster terug naar haar onuitputtelijke bron, de literatuur. De brieven, kortverhalen, pornografische teksten, ridderverhalen en zelfs preken vertellen ons heel veel over wat men toen dacht, vreesde of afkeurde. Met nog één been in de Middeleeuwen wordt men plots geïnspireerd door de antieke wereld. Vignali, lid van een literaire academie schreef een Latijnse dialoog met de titel La Cazzaria (vrij vertaald ‘De lullerij’ of ‘Het lullenboek’). In dit werk bespreken twee mannen dat geleerden de allerbeste minnaars zijn. Die gasten kennen wel duizend plezierige strelingen en zoete liefkozingen omdat zij alle geheime wegen naar het genot kennen en dus precies weten ‘hoe de kut er vanbinnen uitziet’! Schokkend? Helemaal niet! Je zou bijna denken, Dimitri Verhulst?
Overdrijven, opscheppen over prestaties of zelfs visueel indruk (proberen) maken op de dames door die extreem grote bobbel in de broek, het is soms een doorn in het oog van de geestelijkheid die het zelf niet echt nauw neemt met wat ze oplegt. Bernardino da Feltre, hardliner en prediker, brult van de kansel in Florence: ‘Slechte voorbeelden die men niet moet volgen zijn vrouwen die hun bovenlichaam tentoonstellen tegelijk met mannen die hun onderlichaam tentoonstellen. In de preek IJdelheid en vertoon uit hij zijn afgrijzen over mannen wier bovenkleding zo kort is dat zij kunnen pronken met hun ‘vorm’ en ‘viriliteit’. Geen speedo in de Renaissance! Is de interesse van de mannen tanend en maakt men zich daarover zorgen, dan laat een stadsbestuur de sekswerkers toe om in het openbaar met ontblote borsten te tonen wat ze in huis hebben.
Er is naast al dit machogedoe evenzeer een extreem grote vrees voor falen en vooral bij de elite, niet voldoen aan de verwachtingen. Huwelijken worden gearrangeerd om politieke banden te smeden of allianties te bekrachtigen. Dan is ‘de man die niet kan’ of de vrouw die er niet in slaagt om voor (mannelijke) nakomelingen te zorgen een groot probleem. Dat leren we weeral uit de literatuur. In de ridderroman Orlando Innamorato, geschreven door Matteo Maria Boiardo en opgedragen aan de hertog van Ferrara, is de seksuele incompetentie van het hoofdpersonage Orlando een terugkerende grap. De verteller beschrijft hem als een ‘ongemakkelijke en lelijke minnaar’ die in tegenstelling tot de andere ridders geen enkel verstand heeft van vrouwen versieren. Als een mooie jonkvrouw hem uitkleedt, kust en masseert, ‘laat hij op geen enkele plek groei zien’!
Enkel in de literatuur en de fantasie? Helemaal niet! Vincenzo Gonzaga, hertog van Mantua trouwt op zijn eenentwintigste met de dertienjarige Margherita Farnese; een fiasco! Als hij later hertrouwt met Eleonora de Medici eist haar familie onomstotelijk bewijs dat hij in staat is om het huwelijk te consumeren. Hij moet met zijn stijve penis een gewicht tillen en daarna tegen een handpalm stoten met genoeg kracht om een maagd te penetreren. Niet geheel overtuigd haalt men een jonge maagd uit het weeshuis. De sukkelaar, uitgekafferd door zijn eigen vader en die eigenlijk liever met iemand anders was getrouwd, krijgt 24 uur de tijd en een getuige/diplomaat aan zijn bed om van beiden de geslachtsdelen te controleren. Je zou voor minder de ‘slappe’ krijgen!
De volgende hoofdstukken gaan over zowat alles wat ons ook nu begeestert. Wat met het kort-rokjesargument, nee betekent ja, actieve vrouwelijke personages, de ‘male gaze’ en daartegenover vrouwelijk genot met het essentiële vrouwelijk orgasme? Ook de leeftijdskloof, de maagdelijkheid, lichamelijk verval en het belang van seksuele prestaties spelen in de Renaissance mee in de keuze van partners. Heel leuk dat de schrijfster haar boek illustreert met enkele kunstwerken uit die tijd die duidelijk geïnspireerd was door de antieke meesters. Actaeon begluurt Diana en haar nimfen tijdens het baden en ‘iedereen’ geniet daar duidelijk van. Leonardo da Vinci, zelf nogal verlekkerd op veel jongere mannelijke sekspartners, wordt door Quinten Massijs (1525) en Jacob Hoefnagel (1602) duchtig gekopieerd. Een oude tandeloze vieze lelijke vent wordt opgewonden door een knappe jonge dame die hem met haar rechterhand streelt terwijl haar linkerhand zijn beurs ongemerkt doorgeeft aan een kompaan. Het werk krijgt als titel: Ongelijk paar!
Is het toeval maar wat ons heden voorkomt als een ingesteldheid waarin wij ‘denken’ positief te verschillen van allen die ons voorgingen in de geschiedenis komt naar voor in de laatste twee hoofdstukken: ‘Born this way’ en ‘Onmogelijke liefde’. Jawel, het gaat over mannen die van mannen en vrouwen die van vrouwen houden. In de Renaissance geldt hierover een dubbele en tegengestelde moraal. We weten vooral veel via rechtbankverslagen want homofilie was strafbaar. In novella’s, brieven en sonnetten, weeral de literatuur dus, lezen we hoe intens de liefde soms was tussen mensen van hetzelfde geslacht. Een man, althans voor deze late Middeleeuwers, beleeft zijn seksualiteit in verschillende fases. Als baardloze tiener is hij ontvanger. Als adolescent is hij degene die penetreert maar op huwbare leeftijd moet hij alle vrouwen achterna. Lukt dit niet dan doet hij zoals ene Michelangelo Buonarroti die op zijn 57e smoorverliefd is op de piepjonge edelman Tommaso de Cavalieri. Die liefde en de bijhorende gedichten zijn zo intens dat een achterneef ze later publiceert enkel nadat hij uit schaamte alle voornaamwoorden verandert alsof het over een vrouw gaat. Aangezien er tijdens de Renaissance met vernieuwde aandacht vooral naar de Klassiekers werd verwezen, gebruiken veel auteurs die periode als een vrijbrief om ongestraft over de liefde tussen mannen te gaan schrijven.
In ‘Onmogelijke liefde’ gaat het dan vooral over de liefde tussen vrouwen. De scène op het schilderij van Paolo Veronese (1560): De jager Actaeon komt per ongeluk de godin Diana tegen die samen met haar nimfen aan het baden is. De groep vrouwen, naakt en dicht op elkaar strelen elkaars rug, schouders, borsten en schaamstreek. De handen van de vrouwen komen samen in het kruis van de vrouw in het midden. Proberen zij haar op die manier te bedekken? Of staan zij nog bevroren in een eerdere positie en vond hier iets intiemer plaats? Toen maar ook nu, zien veel mannen seks tussen vrouwen als iets erotisch. Dat blijkt nu uit de meest gebruikte zoektermen op het internet. Meer dan 500 jaar geleden en in de ‘commedia erudita’ of ‘comedies of errors’ en dus weeral in de literatuur maken toneelschrijvers lesbische relaties zichtbaar op een speelse manier die de traditionele kijk op gender, liefde en seks ter discussie stelde.
Gelukkig worden lesbische vrouwen in de Italiaanse Renaissance gevrijwaard van de heftige vervolgingen en de mogelijke veroordeling die homoseksuele mannen ten deel viel. Toleranter? Helemaal niet maar eerder een ontkenning van hun bestaan. Ontkenning toen? Niet zo lang geleden en tijdens het bewind van Queen Victoria was lesbische liefde ‘shocking and unmentionable’!
Seks in de Renaissance van Marlisa den Hartog is een boeiend werk over één der meest besproken periodes in de menselijke geschiedenis, de Italiaanse Renaissance. Het is een boek over seksualiteit, transgenders, crossdressers, homofilie en LGBTQIA+, Me-Too, toen die woorden en bewegingen nog niet bestonden. Het zal je niet verbazen dat er eigenlijk niks nieuws is.
Maar waarom heeft de David van Michelangelo Buonarroti op de Piazza della Signoria in Florence eigenlijk zo’n kleine piemel?
Michel Ackaert
Meer van Michel Ackaert
Michel Ackaert
