3 maart 2024
De afrekening - Geweld tegen collaborateurs in Antwerpen 1918 en 1944-1945
Foto's van mannen die in de leeuwenkooi van de zoo van Antwerpen opgesloten zitten, van vrouwen die met afgeschoren haren met pek en vuil besmeerd zijn, van winkels die kapot geslagen zijn door geweldplegers... het zijn beelden die veeleer sympathie oproepen voor de slachtoffers en de daders afschilderen als schorremorrie, tuig van de straat. Vrints bekijkt het geweld door de ogen van de plegers ervan en dat is een nieuw, ongemakkelijk perspectief.
Vooraleer Vrints specifiek het straatgeweld in Antwerpen behandelt, is het nodig dat we begrijpen wat geweld is. Bovendien is het soort geweld dat zich bij de bevrijding op straat afspeelde, niet plots uit de lucht komen vallen. "Het is het sluitstuk van een langdurig proces dat zich in de loop van de bezetting had voltrokken". Het was ook geen afrekening met Vlaamsgezinden, zoals Vlaams-nationalistische oud-collaborateurs het later voorstelden. Vrints wil vooral de beweegredenen van de agressors onderzoeken: het geweld van de man-in-de-straat tegenover de repressie van de staat.
Zoals Prof. Dr. Bruno De Wever zegt op de kaft: "wie nog wil meespreken over dit gevoelige onderwerp moet dit boek gelezen hebben."
Politieverslagen
Antwerpen heeft een rijk archief van politieverslagen dat uitzonderlijk goed bewaard is en dat was een reden om naoorlogs geweld in Antwerpen te onderzoeken. Die verslagen en in mindere mate dagboeken, bleken van onschatbare waarde bij het onderzoek. Vanaf ongeveer nummer 128 verwijzen al de kleine cijfertjes in de tekst naar de Noten achteraan en dat zijn 15 bladzijden verwijzingen naar politieverslagen!
Antwerpen heeft een rijk archief van politieverslagen dat uitzonderlijk goed bewaard is en dat was een reden om naoorlogs geweld in Antwerpen te onderzoeken. Die verslagen en in mindere mate dagboeken, bleken van onschatbare waarde bij het onderzoek. Vanaf ongeveer nummer 128 verwijzen al de kleine cijfertjes in de tekst naar de Noten achteraan en dat zijn 15 bladzijden verwijzingen naar politieverslagen!
Deel 2 behandelt de collectieve acties in november 1918. Er duiken drie categorieën normovertreders op in het bezette Antwerpen: degenen die verwant waren met de Duitsers, degenen die vriendschappen met hen aanknoopten of gewoon degenen die profiteerden. De drie groepen hadden voordelen die de anderen duidelijk konden waarnemen: betere kleding, maar vooral beter eten, terwijl de gewone bevolking honger leed. Welke types van gedrag vooral werden bestraft vinden we in het hoofdstuk "Zwaartepunten van het geweld".
1944 - '45
"Ook in september 1944 waren de acties tegen de collaborateurs het sluitstuk van een langdurig proces." Het gebrek aan voedsel was een enorme inbreuk op het welzijn van het gewone volk: manifestaties en overrompelingen van boeren die nog wel eten hadden, waren het gevolg. Naarmate de Duitse bezetter de voedselbevoorrading aanvaardbaar maakte, kon hij rekenen op een zekere welwillendheid van de Antwerpse bevolking, maar dat duurde niet lang. De ontberingen bevorderden de vijandigheid tegen de collaborateurs, omdat die mee verantwoordelijk werden gehouden. Bovendien verkeerden collaborateurs in een machtspositie.
"Ook in september 1944 waren de acties tegen de collaborateurs het sluitstuk van een langdurig proces." Het gebrek aan voedsel was een enorme inbreuk op het welzijn van het gewone volk: manifestaties en overrompelingen van boeren die nog wel eten hadden, waren het gevolg. Naarmate de Duitse bezetter de voedselbevoorrading aanvaardbaar maakte, kon hij rekenen op een zekere welwillendheid van de Antwerpse bevolking, maar dat duurde niet lang. De ontberingen bevorderden de vijandigheid tegen de collaborateurs, omdat die mee verantwoordelijk werden gehouden. Bovendien verkeerden collaborateurs in een machtspositie.
Gedurende de hele bezetting smeulde het verzet en groeide de afkeer tegen de 'zwarten'. Omgekeerd werden mensen aangevallen door o.a. de Dietsche Militie-Zwarte Brigade, als ze bv. via een Belgische vlag demonstratief hun gezindheid uitdroegen. Vrints illustreert dit treffend met wat een jonge fietser overkwam op de Mechelse Steenweg: omdat hij een Belgisch vlaggetje aan zijn fiets had hangen, werd hij door een zware boekentas in zijn voorwiel ten val gebracht door iemand "gekleed met bruine vesten". De getuigenissen worden soms verteld, soms geeft de auteur ze weer in de taal van het betreffende politieverslag.
De kuising
Het gros van de bevolking was de collaborateurs als normovertreders gaan beschouwen. Ze werden geïsoleerd en 'vuilverklaard'. Vrints vindt 'de kuising' dan ook een betere term voor de collectieve sancties bij de bevrijding dan de strafrechtelijke formule 'repressie'. Het ging bijna uitsluitend van geweld tegen mensen uit de buurt, mensen die ze in het oog gehouden hadden in een periode van schaarste en ellende. Als die mensen, die 'zwarten', het beter hadden dan zij, verdienden ze een straf of een zuivering. Als dat gezin bv. luid zijn radio kon laten spelen, terwijl de anderen die hadden moeten inleveren, dan kweekte dat haat. Een vrouw, die met een Duitser liep, had strafrechtelijk niets verkeerds gedaan, maar had de norm overtreden en verdiende straf.
Het gros van de bevolking was de collaborateurs als normovertreders gaan beschouwen. Ze werden geïsoleerd en 'vuilverklaard'. Vrints vindt 'de kuising' dan ook een betere term voor de collectieve sancties bij de bevrijding dan de strafrechtelijke formule 'repressie'. Het ging bijna uitsluitend van geweld tegen mensen uit de buurt, mensen die ze in het oog gehouden hadden in een periode van schaarste en ellende. Als die mensen, die 'zwarten', het beter hadden dan zij, verdienden ze een straf of een zuivering. Als dat gezin bv. luid zijn radio kon laten spelen, terwijl de anderen die hadden moeten inleveren, dan kweekte dat haat. Een vrouw, die met een Duitser liep, had strafrechtelijk niets verkeerds gedaan, maar had de norm overtreden en verdiende straf.
De afrekening gebeurde op straat en was een openbare vernedering: er werd gespuwd, kaalgeschoren, huisraad werd vernield, maar het was zelden dodelijk. De normovertreder moest maximaal blootgesteld worden aan publieke hoon en dus moest hij met de handen boven het hoofd door de straten lopen, of werd zij, kaal geschoren, half ontkleed en door de hele wijk bespot, voortgedreven door de Witten en achtervolgd door een hele meute.
Verschillende lezers en lezeressen van deze recensie hebben ouders of grootouders die ofwel in het witte of in het zwarte kamp zaten. Of ze nu daders of slachtoffers waren, vermoedelijk werd er weinig over die periode gesproken omdat beide kampen reden tot schaamte hadden.
Dit boek is van grote waarde omdat de auteur een heel ander gezichtspunt opent en - mij althans - inzicht gaf in de vernederende geweldpleging tegen buren in september '44.
Dit boek is van grote waarde omdat de auteur een heel ander gezichtspunt opent en - mij althans - inzicht gaf in de vernederende geweldpleging tegen buren in september '44.
Vrints wijdt een hoofdstukje aan Huysmans, de socialistische burgemeester. Dankzij diens optreden in mei 1945 werd een tweede golf sancties door de straat voorkomen.
Het opzoekingswerk is nog niet af, getuigde Vrints bij de voorstelling van het boek in Antwerpen. Er moet nog veel gebeuren, want er is altijd te veel gefocust op de repressie van de staat en hij wil focussen op de repressie door gewone mensen in de straat. Hij getuigt dat hij het geweld niet wil vergoelijken, maar begrijpen.
Het opzoekingswerk is nog niet af, getuigde Vrints bij de voorstelling van het boek in Antwerpen. Er moet nog veel gebeuren, want er is altijd te veel gefocust op de repressie van de staat en hij wil focussen op de repressie door gewone mensen in de straat. Hij getuigt dat hij het geweld niet wil vergoelijken, maar begrijpen.
Een tiental zwart-wit foto's tonen wat de tekst bespreekt. De foto op de kaft is wazig: wie steekt de beschuldigende vinger uit?! Wie zijn die collaborateurs die met de handen op het hoofd nabij de kathedraal lopen?
Er is nog een dankwoord, een lexicon (want de huidige lezer(es) weet niet meer wat bv. de Organisation Todt was), ook de betekenis van de afkortingen is noodzakelijk. De Bronnen en de Noten verwijzen naar het uitgebreide opzoekingswerk dat aan dit oeuvre voorafging.
Gerda Sterk
Meer van Gerda Sterk
Er is nog een dankwoord, een lexicon (want de huidige lezer(es) weet niet meer wat bv. de Organisation Todt was), ook de betekenis van de afkortingen is noodzakelijk. De Bronnen en de Noten verwijzen naar het uitgebreide opzoekingswerk dat aan dit oeuvre voorafging.
Gerda Sterk
