6 maart 2024
Tsjevengoer, De bouwput, Brood en lezen, Dzjan en De gelukkige Moskou
Dit boek is een mooie aanwinst voor de Russische Bibliotheek van Uitgeverij Van Oorschot. Platonovs romans mochten pas eind jaren tachtig in de Sovjet-Unie gepubliceerd worden. Ze bezorgden de auteur postuum internationale bekendheid. Dit boek bevat zijn eerste roman ‘Tsjevengoer’, gevolgd door ‘De bouwput’, ‘Brood en lezen’, ‘Dzjan’ en ‘De gelukkige Moskou’. Afgesloten wordt het werk met een uitgebreid nawoord van de vertaalster Aai Prins.
Aai Prins is literair vertaalster uit het Russisch. Ze vertaalde tientallen boeken, waaronder klassiekers van Gogol, Tsjechov, Boelgakov en Pasternak. In 2019 kreeg ze de Nederlands Letterenfonds Vertaalprijs. Ze zet zich in als cultureel ambassadeur vanuit Sint-Petersburg, waar ze sinds 2006 Nederlands doceerde aan de Staatsuniversiteit en ze deed in De Groene Amsterdammer verslag van politieke en culturele aangelegenheden. In deze uitgave vertaalde ze vijf romans van Platonov in vloeiend en zeer vlot leesbaar Nederlands. Dit is niet voor de hand liggend, want Platonovs taal is sterk stilistisch en als taalkunstenaar heeft hij de Russische taal met verschillende verrassend nieuwe woordcombinaties verrijkt. Prins slaagt erin om die eigenzinnige syntaxis en woordkeus om te zetten in hedendaags Nederlands.
Prins zegt over Platonov: “Hij was de grootste waarlijk communistisch schrijver die de Sovjet-Unie heeft voortgebracht.” Zijn romans zijn inderdaad briljant, maar het duurde tot de val van de Sovjet-Unie eer zijn verhalen en romans ongeschonden konden worden uitgegeven.
Andrej Platonov is het pseudoniem van Andrej Platonovitsj Klimentov, geboren in 1899 in Voronezj en overleden in 1951 in Moskou. Hij was de zoon van een metaalarbeider en oudste van tien kinderen. In 1924 kon hij zich via bijstudies opwerken tot ingenieur. Vanaf 1918 publiceerde hij zijn eerste verhalen en gedichten.
Na de Russische revolutie was Platonov actief bij de ondersteuning van het Bolsjewistisch regime. Hij schreef propagandistische artikelen in verschillende Sovjetbladen. Ondanks zijn solidariteit met de revolutie bleef hij altijd kritisch en sceptisch. Zo kantte hij zich fel tegen de zelfverrijkende praktijken van lokale Bolsjewieken en bekritiseerde hij openlijk de uitgebreide bureaucratie. Begin jaren dertig ageerde hij fel tegen het collectivisme zoals te lezen valt in De bouwput. Die kritische toon in zijn werken brachten zijn literaire carrière begin jaren dertig in het slop. Hoewel Stalin hem “een zak” vond, had deze toch genoeg literair inzicht om de schrijvende arbeider/ingenieur te waarderen. Daardoor kon Platonov de zuivering overleven. Hij zelf was verwonderd dat hij werd gecensureerd maar in Tsjevengoer schreef hij letterlijk in een satirische alinea “het communisme is namelijk geen grap, het is het einde der tijden” (pag. 285). Als represaille werd echter zijn zoon gearresteerd en verbannen. Bij zijn terugkeer, met tuberculose, stak hij zijn vader aan. Diens gezondheid verslechterde snel en hij stierf na jaren van armoede in 1951.
Platonov was onbekend bij zijn overlijden, maar na 1956 kwam er een herwaardering van zijn werk. Hij heeft dan ook grote invloed op vele moderne Russische schrijvers gehad. Met de uitgave van deze “Romans” kan de ontdekking en waardering van Platonov als een van Ruslands grootste twintigste-eeuwse auteurs van start gaan in het Nederlandse taalgebied. Ook voor de Russische lezer is zijn werk nu volledig ter beschikking.
Het zijn kritische en satirische romans waarin Platonov de problemen van het dagelijkse leven in de Sovjet-Unie beschrijft. Met gevoel voor absurdisme weet hij de plotselinge en onontkoombare invoering van het socialisme te becommentariëren. Platonov was verbaasd dat zijn geschriften niet door de keuring kwamen. Het is echter geweten dat als er iets is dat autoritaire regimes en hun censoren niet verdragen het wel satire en ironie is. Soms lijkt Platonov de situaties tot surrealistische proporties op te blazen, helaas komt hij op die manier de werkelijkheid zeer nabij.
Platonovs terugkerend thema is het naïeve geloof in een grootse toekomst voor de mensheid dankzij het communisme. Vertrouwen op wetenschap en eigen kunnen kenmerkten ook Platonov tijdens zijn jeugd. Hij maakte het in zijn boeken wel tot voorwerp van relativering en gebruikte daarvoor zijn bijtende ironie en satire. Zijn werk staat vol van symbolen en heeft inhoudelijk onmiskenbare kenmerken van absurdisme en existentialisme. Hij bekijkt de wereld door de ogen van een werkende mens, meestal gekweld en altijd op zoek naar de zin van het bestaan.
Platonov dompelt de lezer onder in zijn wereld van melancholische satire. Het is een hoogtepunt van de Russische literatuur van de 20e eeuw. Hij gaf een indringend beeld van de tegenstelling tussen het menselijk verlangen en de menselijke tekortkomingen.
Elk van deze vijf boeken is in zo’n unieke stijl geschreven dat het even duurt voor je erdoor wordt opgeslorpt. Eens je zover bent weet Platonov je mee te nemen in zijn zinderende ethische leefwereld.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
