1 april 2025
Cleopatra - Het leven van een legendarische koningin
Dick Harrison is een Zweeds historicus met bijzondere aandacht voor de Middeleeuwen. Als hoogleraar geschiedenis is hij verbonden aan de universiteit van Lund. Hij publiceerde verschillende historische boeken naast artikels in het Zweedse tijdschrift ‘Popular Historia’. Daarnaast werkt hij ook mee aan geschiedenisprogramma’s voor de Zweedse TV. In het Nederlands verschenen van hem onder andere werken over de Dertigjarige Oorlog, de Volksverhuizingen, de Zwarte Dood en onlangs nog de biografieën van Karel de Grote en Hendrik VIII.
Een biografie van Cleopatra schrijven is geen gemakkelijke taak. Er is niet veel over haar bekend. De weinige historische bronnen zijn van de hand van haar Romeinse vijanden of van historici die eeuwen na haar dood in Rome leefden. Geen enkele Egyptische bron is voorhanden. Het is ook niet bekend hoe zij er uitzag. Dit belette schrijvers en beeldende kunstenaars niet van haar een erotische schoonheidskoningin te maken, een verleidelijke femme fatale. Op afbeeldingen op munten valt wel haar grote neus op.
Van 300 v.Chr. tot 30 v.Chr. werd Egypte bestuurd door de Ptolemaeën. Zij gedroegen zich als farao’s en lieten zich ook zo afbeelden. Zij assimileerden zich niet met de plaatselijke bevolking. Zij gedroegen zich als veroveraars en beschouwden de Egyptenaren als hun onderdanen. Zij spraken evenmin de taal van het land en konden geen hiërogliefen lezen. Het Grieks domineerde de maatschappij.
Alle koningen heetten Ptolemaeus, de koninginnen noemden zich Cleopatra. ‘Onze’ Cleopatra werd geboren in 70 of 69 v.Chr. en was de zevende in de rij. Cleopatra VII dus.
Vanaf het midden van de tweede eeuw v.Chr. verzwakte het Ptolemaeïsche Rijk. Om zich te verweren tegen dreigende buren riepen zij de hulp van Rome in. Egypte werd een Romeinse vazalstaat. Doorheen de jaren werd de greep van Rome steeds strakker. In 58 v.Chr. werd Ptolemaeus XII door zijn onderdanen afgezet. Met de hulp van de Romeinen onder leiding van Marcus Antonius kon hij de troon heroveren. Om de troon voor de dynastie veilig te stellen benoemde hij zijn dochter Cleopatra VII in 52 v.Chr. tot mederegentes. Dit was niet naar de zin van haar broer die in 48 v.Chr. de macht greep en koning werd als Ptolemaeus XIII. Cleopatra wist door te dringen tot het kamp van Julius Caesar, verstopt in een zak; wat minder prozaïsch dan gewikkeld in een oosters tapijt.
Caesar zette Cleopatra opnieuw op de troon met haar jongste broer, Ptolemaeus XIV als mederegent. Ptolemaeus XIII bekocht zijn greep naar de macht met de dood. Caesar werd verliefd op Cleopatra en schonk haar een zoon, Caesarion, de latere koning Ptolemaeus XV.
Tot 44 v.Chr. verbleef Cleopatra in Rome. Na de moord op Julius Caesar op 15 maart van dit jaar keerde zij naar Egypte terug. Rome werd ondertussen bestuurd door een triumviraat onder leiding van Marcus Antonius. Na aanvankelijke militaire successen keerden de krijgskansen voor Marcus Antonius. Het triumviraat viel uiteen, Octavianus versloeg zijn rivaal en bezette Egypte. Marcus Antonius pleegde zelfmoord. Cleopatra werd gevangengenomen en om te vermijden dat zij als oorlogsbuit in Rome zou tentoongesteld worden maakte zij in augustus 30 v.Chr. ook een einde aan haar leven. Zij werd 39 jaar oud.
Caesarion volgde haar op als Ptolemaeus XV. Hij regeerde slechts 18 dagen tot hij door Octavianus vermoord werd.
Gedurende de regeerperiode van Cleopatra kende Egypte een grote bloei. Zij slaagde erin het grondgebied gevoelig uit te breiden waarbij de vroegere grenzen van het Ptolemaeïsche Rijk benaderd werden. Zij wist ook haar slaapkamer uitstekend te benutten om te regeren onder de bescherming van Rome. Uit de verhouding met Marcus Antonius werden nog drie kinderen geboren.
Eerst werd Egypte privébezit van Octavianus die zich vanaf 27 v.Chr. Augustus liet noemen. Toen hij in 14 na Chr. overleed was Egypte een onderdeel van het Romeinse Rijk, dat ondertussen geen republiek meer was, maar een keizerrijk.
Wie was Cleopatra nu precies? Doorheen de tijd gaf zij aanleiding tot zeer diverse beschrijvingen. Onder invloed van Octavianus schilderden Romeinse geschiedschrijvers zoals Plutarchus, Cassius Dio en Vergilius haar af als een immorele, verkwistende, machtsgeile en verleidelijke despoot. In de Renaissance werd haar zondige seksualiteit haar vergeven en wordt zij meer en meer als een heldin omschreven. In de negentiende eeuw werd zij, onder invloed van de groeiende fascinatie voor het oude Egypte, opnieuw aangepast aan de toenmalige smaak. Zij werd afgebeeld als een personage uit ‘Duizend-en-één-nacht’, bloedmooi met wellustige blikken, schaars gekleed en omringd door weelderige attributen.
De auteur weet ons andermaal te verrassen met een vlot leesbare, bevattelijke biografie van een intrigerende Egyptische koningin, die zelfs na tweeduizend jaar nog steeds de nieuwsgierigheid wekt. Gehandicapt door weinig historische gegevens slaagt hij er toch in haar levendig voor te stellen. Hij schetst daarbij ook de historische achtergrond en de ontwikkeling van het Nabije Oosten vanaf de tweede eeuw v.Chr. tot aan het begin van onze tijdrekening. De vele mythes rond Cleopatra worden doorprikt. Neen, zij loste geen parels op in zure wijn. Vergeet ook het bad in ezelinnenmelk.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
