2 juni 2025
Ethica
In deze ‘Ethica’ zet Spinoza zijn zoektocht naar het menselijke geluk op meetkundige wijze uiteen. Baruch de Spinoza (Amsterdam 1632 – De Haag 1677) is de belangrijkste Nederlandse filosoof en tevens grondlegger van het rationalisme.
Spinoza ontleedt het menselijk geluk met de klassieke vraag “Wat is het goede leven?” Hij stelt dat er slechts één oneindige, allesomvattende substantie is: God. God is alomtegenwoordig en omgekeerd is alles wat is, in God. Spinoza maakt echter ook duidelijk dat God de natuurwetten niet kan overstijgen. Daarbij heeft God ook geen plan of oordeel. De dingen gebeuren alleen omwille van de natuurwetten. Spinoza vereenzelvigt God met deze natuurwet en zulke wet heeft geen eigen doel en is onpersoonlijk. Vanwege dit naturalistisch godsbegrip wordt Spinoza dikwijls aanzien als de eerste atheïst.
God staat niet buiten zijn schepping, maar alles wat bestaat – ook de mens – is een verschijning van God. God en natuur zijn slechts twee namen van eenzelfde werkelijkheid. Daaruit volgt dat God geen menselijke eigenschappen kan toegeschreven worden zoals straffend of belonend optreden.
Deze Ethica is opgezet als een meetkundig systeem. Het is een rationalistisch-metafysische bewijsvoering en wordt beschouwd als het hoofdwerk van Spinoza dat postuum in 1678 werd gepubliceerd. De Ethica bestaat uit vijf boeken die mathematisch zijn gestructureerd. Wiskunde is het uitgangspunt en voorbeeld van de filosofie van Spinoza. De vijf delen zijn:
I. God
II. Aard en oorsprong van het denken
III. Oorsprong en aard van de affecten
IV. De slavernij van de mens, dat wil zeggen de kracht van de affecten
V. De macht van het verstand, dat wil zeggen de menselijke vrijheid
In andere vertalingen gebruikt men in plaats van de term affecten, aandoeningen of gevoelens of geest. Ieder hoofdstuk start met definities van de sleutelwoorden. Daarna volgt een serie axioma’s om tenslotte over te gaan tot de stellingen. In het aanhangsel bij het eerste deel recapituleert Spinoza zijn ideeën in een verklarend overzicht. Elk deel wordt afgesloten met een uitgebreid stuk Noten. Deze zijn bijzonder waardevol en verduidelijken op een concrete manier de inhoud van Spinoza’s filosofie. Het zijn uitvoerige en grondige verklaringen en aanvullingen die een aanzienlijk voordeel opleveren bij het volgen van Spinoza’s filosofie.
I. God
II. Aard en oorsprong van het denken
III. Oorsprong en aard van de affecten
IV. De slavernij van de mens, dat wil zeggen de kracht van de affecten
V. De macht van het verstand, dat wil zeggen de menselijke vrijheid
In andere vertalingen gebruikt men in plaats van de term affecten, aandoeningen of gevoelens of geest. Ieder hoofdstuk start met definities van de sleutelwoorden. Daarna volgt een serie axioma’s om tenslotte over te gaan tot de stellingen. In het aanhangsel bij het eerste deel recapituleert Spinoza zijn ideeën in een verklarend overzicht. Elk deel wordt afgesloten met een uitgebreid stuk Noten. Deze zijn bijzonder waardevol en verduidelijken op een concrete manier de inhoud van Spinoza’s filosofie. Het zijn uitvoerige en grondige verklaringen en aanvullingen die een aanzienlijk voordeel opleveren bij het volgen van Spinoza’s filosofie.
Met deze Ethica wil Spinoza aangeven hoe de mens gelukkig kan worden. Hij tekent de gedragsleer hiervoor uit. Het werk heeft in de eerste plaats een praktische bedoeling. Spinoza had hiervoor een lange reeks definities, stellingen, bewijzen en toelichtingen nodig. De termen die hij gebruikt, krijgen een heel specifieke invulling. Het is dan ook geen eenvoudige tekst om te lezen, maar nog steeds zeer actueel.
Spinoza beoogde de angst voor goddelijke willekeur te weerleggen. Hij richt zijn aandacht op het hier en nu in plaats van op het hiernamaals. Bij Spinoza kon voor het eerst ook een niet-gelovige zedelijk en deugdzaam leven. Deze Ethica was een baanbrekend werk. Spinoza was zijn tijd ver vooruit in zijn denken over de relatie tussen God, mens en wereld. Door de controversiële inhoud werd het boek pas na zijn leven uitgegeven.
Spinoza beïnvloedde schrijvers, filosofen en wetenschappers. De Duitse filosoof Hegel stelde het wel heel scherp: “Je bent een aanhanger van Spinoza, of helemaal geen filosoof”. Latere verlichtingsdenkers zoals Leibniz, Hume en Kant volgden hem. Nietzsche en Einstein bewonderden hem.
De vertaling door Maarten van Buuren is indrukwekkend. Hij is erin geslaagd om de klassieke Latijnse tekst om te zetten in een vloeiend Nederlands. En dat is nodig om de inhoud ten volle te kunnen waarderen. In de korte inleiding geeft van Buuren een heldere biografische schets van Spinoza en een overzicht van de ontstaansgeschiedenis van deze Ethica.
Het werk sluit af met een Verantwoording. Eerst gaat van Buuren in op de verschillende vorige vertalingen en de problemen om alle sleutelwoorden effectief te vertalen en de context niet uit het oog te verliezen. Van Buuren eindigt met een overzicht van de verschillende edities die van de Ethica gevonden zijn. Hij geeft aan welke editie hij volgde voor zijn vertaling en welke redenen hij daartoe had.
De Ethica is zonder twijfel een van de belangrijkste filosofische werken die ooit zijn verschenen. Het is echter zonder twijfel een bijna even grote verdienste om dit werk op een zo vlotte wijze te vertalen dat het nu nog steeds boeiend overkomt. De derde factor is de uitgever die van dit geheel een mooie uitgave heeft gemaakt. Bladschikking en lettertype zijn ook nu weer aangenaam om te lezen. Een boek dat naar inhoud om te volgen is en naar vorm om te koesteren.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
