17 juni 2025
Als de rechtsstaat faalt - Wat onrecht met de burger doet
Meester Geert-Jan Knoops is een bekend Nederlands advocaat, gespecialiseerd in strafzaken, zowel nationale als internationale. Hij is daarnaast ook hoogleraar politiek van het internationaal recht aan de Universiteit Amsterdam en visiting professor internationaal strafrecht aan Shandong University (Jinan, China). Door zijn expertise in het strafrecht werd hij ook gevraagd als lead counsel bij het Internationaal Strafhof in Den Haag.
De auteur schreef dit werk in samenwerking met Robin Ravensbergen, adviseur verbonden aan het advocatenkantoor Knoops. Hij studeerde politicologie aan de Universiteit Amsterdam en bestuurskunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam met bijzondere aandacht voor de bescherming van mensenrechten in moderne democratieën. Zijn bezorgdheid voor de onafhankelijkheid van de rechtsstaat ligt mede aan de basis van dit boek.
De rechtsstaat bestaat uit een stelsel van regels en ideeën die willekeur, machtsmisbruik en onrecht moeten tegengaan. Ze berust op een viertal fundamentele peilers: het legaliteitsbeginsel, de scheiding der machten, een onafhankelijke rechtspraak met respect voor de uitspraken en gewaarborgde grondrechten.
De auteurs vertrekken van de vaststelling dat de rechtsstaat, zowel in Nederland als in het buitenland, in gevaar is.
Onafhankelijke rechtspraak komt onder druk wanneer politici openlijk kritiek uiten op vonnissen die hen niet welgevallig zijn. Uit populistische overwegingen huilen zij mee met de massa op sociale media wanneer uitspraken niet streng genoeg overkomen. Op sociale media wordt een alternatief proces gevoerd en harde bestraffing geëist zonder gevoel voor nuance en niet gehinderd door enige kennis ter zake.
Anderzijds moeten ook de rechters hun plaats kennen. Zij moeten zich niet bewegen op het terrein van de politiek. Zij kunnen enkel toetsen of de overheden aan hun verplichtingen voldoen maar mogen geen nieuwe wetgeving creëren.
Meer en meer wordt de vrije meningsuiting uitgehold onder de mom van sanering van het publieke debat. Dit zou slechts mogelijk moeten zijn wanneer rechtstreeks tot het aanzetten van criminele daden opgeroepen wordt. Alle andere meningen moeten vrij verspreid kunnen worden, hoe gek ook, met inbegrip van het ontkennen of vergoelijken van de Shoah. Anders oordelen zet de poort open voor beknotting van de vrije meningsuiting, fundament van ons democratisch bestel. Het recht van demonstreren is daaraan gekoppeld zolang daarbij de wet niet overtreden wordt. Niet voor niets zijn dictators zo bevreesd voor de vrije meningsuiting en is dit het eerste wat zij beknotten.
Ook het principe van de scheiding der machten verkeert in groot gevaar. Vooral in ons land waar sinds vorige eeuw administratieve rechtscolleges welig tieren en GAS-boetes de strafrechter vervangen. Hoe haalt men het in zijn hoofd de vaststelling van overtredingen, de vervolging, de beoordeling en de uitvoering in één hand te verenigen? Hoe kan men tegelijkertijd rechter en partij zijn?
De rechtsstaat moet de burger beschermen tegen de macht van de overheid. Als deze een inbreuk pleegt op zijn rechten moet de burger zich in volle vertrouwen tot de rechtbank kunnen wenden en mag hij erop rekenen dat de overheid zich aan de uitspraak zal houden, ook als deze niet bevalt. Dit doet onze overheid alvast niet. De Belgische Staat werd reeds duizenden keren veroordeeld in het kader van de opvang van vluchtelingen met dwangsommen die ondertussen in de miljoenen euro’s oplopen. De betrokken staatssecretarissen leggen de uitspraken gewoon naast zich neer. Hoe kan de burger de overheid nog vertrouwen?
Niet alleen de uitvoerende macht blijft in gebreke. De kwaliteit van de wetgeving is ondermaats en mist vooral helderheid. De huidige lichting parlementariërs zijn niet berekend op hun taak. Zij weten vaak niet wat zij goedkeuren en wat de gevolgen zijn van hun wetgeving. Hun gebrek aan kennis moet opgevangen worden door een betere omkadering maar dat stuit dan weer op financiële problemen. Is het geen hoog tijd het aantal parlementairen te verminderen en met de vrijgekomen middelen betere ondersteuning te verlenen?
Bij de strafrechtelijke vervolging van de burger is het vermoeden van onschuld cruciaal. Iedere verdachte is onschuldig tot het tegendeel bewezen is. De bewijslast berust bij de vervolgende overheid, bij ons het Openbaar Ministerie. Het bewijs van schuld moet op een correcte en transparante wijze geleverd worden. Volledige inzage in alle onderzoeksdaden en de wijze waarop zij gevoerd werden, moet openstaan voor de verdachte. Bevindingen in het voordeel van de verdachte mogen niet uit het dossier verwijderd worden. Er mag niets achtergehouden worden.
De verdachte hoeft in principe niets te bewijzen. Toch is er een neiging de bewijslast meer en meer op hem of haar af te wentelen. Vooral in zedenzaken moet de verdachte toestemming bewijzen, waar in principe zijn partner het gebrek aan toestemming zou moeten bewijzen.
Deze enkele bedenkingen moeten aantonen dat niet alleen in de USA de rechtsstaat bedreigd wordt. Ook in West-Europa is het behoud en herstel van de rechtsstaat aan de orde. Ook ogenschijnlijk perfecte democratische landen zoals Nederland en België moeten waakzaam zijn en blijven. Het vereist onze voortdurende aandacht en alertheid met constante investering in de rechtsstaat om verdere ontsporing te vermijden met herstel wat nodig is.
De auteurs behandelen deze thema’s en nog vele andere op een vlotte en heldere wijze. De lezer hoeft zeker geen juridische vorming te hebben. Zij doorspekken hun betoog met talrijke voorbeelden uit de praktijk zodat de lectuur geen saaie kost wordt wat soms het geval is bij dergelijke onderwerpen, die als moeilijk beschouwd worden.
Meester Knoops ontpopt zich in het boek als een bevlogen advocaat, die zich steeds aan de zijde van de underdog schaart, de vervolgde of de rechtszoekende, ongeacht zijn of haar inkomen. Ik wens iedere verdachte in strafzaken een advocaat als Meester Knoops toe.
Het begrip rechtsstaat en het belang ervan moeten verplichte leerstof in het onderwijs worden. Ieder die een politiek mandaat ambieert zou het boek moeten lezen. Dit laatste is waarschijnlijk te veel gevraagd.
Ik wil eindigen met een citaat uit een column in De Standaard (03/06/2025) van de onvolprezen Professor Europese Politiek Hendrik Vos (UGent):
“Gedurig inbeuken op mensen en structuren die dienen om de kern van de rechtsstaat te vrijwaren, laat evenwel sporen na. In Amerika gebeurt dat momenteel met spektakel en in hoofdletters op X. In Europa gaat het er nog wat subtieler aan toe, maar daarom is het niet minder bedreigend.”
We zijn gewaarschuwd.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
“Gedurig inbeuken op mensen en structuren die dienen om de kern van de rechtsstaat te vrijwaren, laat evenwel sporen na. In Amerika gebeurt dat momenteel met spektakel en in hoofdletters op X. In Europa gaat het er nog wat subtieler aan toe, maar daarom is het niet minder bedreigend.”
We zijn gewaarschuwd.
Ignace Claessens
