Siddartha van Herman Hesse, Hans Castorp uit De Toverberg van Thomas Mann, Josef K. uit Het proces van Kafka, Oliver en Constance uit Lady Chatterley’s lover van D.H. Lawrence, Jim Casey uit De druiven der gramschap van John Steinbeck, de halfbroers Bruno en Michel uit Elementaire deeltjes van Houellebecq, enz., het zijn namen die bij de literatuurliefhebber bekend zijn. De auteur heeft hen verenigd in dit filosofisch getint boek om ons duidelijk te maken dat we romans lezen omdat we er ‘meer dan mooie woorden’ in vinden. We worden er namelijk ook wijzer van, we leren eruit. Dit boek is een nuchter en onderbouwd pleidooi voor de roman, de roman die kan dienen als levensgids. De personages zoeken naar oplossingen voor hun zingevingsproblemen. Ze vinden uitwegen en nieuwe levensbeschouwelijke kaders. Ze maken elk op hun manier een proces door ‘in een wereld waarin de oude morele en spirituele gronden zijn geërodeerd’. Een aantal protagonisten tonen ons de mens die zich staande kan houden zonder god en hoe hij daarbij langzamerhand zijn rechten opeist. Het boek van John Steinbeck had zelfs maatschappelijke impact, het leidde tot hervorming van de arbeidswetten nadat First Lady Eleonor Roosevelt het las. Ook het thema sterfelijkheid/onsterfelijkheid krijgt zijn plaats in deze uitgave via de roman Niemand is onsterfelijk uit 1946 van Simone de Beauvoir.

Wat steeds als een rode draad terugkeert doorheen dit boek én in de besproken romans zelf is dat de figuren hun oude overtuiging of geloof verliezen en hun eigen nieuwe wijsheid ontdekken. Bovendien vervalt het lichaam-ziel-dualisme om plaats te maken voor een rehabilitatie van lichamelijkheid. Dat het lichaam de zonde vertegenwoordigt werd opgedrongen door religie, deze romans maken daar meer dan terecht komaf mee, met voorop Lady Chatterley’s lover uit 1928. De romanvorm werd dan ook door sommige conservatieve instanties als gevaarlijk beschouwd.

Twee van de in dit boek besproken romans die ik nog niet las, dringen zich - meer dan de andere - aan mij op. De eerste is het hier reeds hogervermelde De druiven der gramschap van Steinbeck. De Amerikaanse schrijver bracht het uit kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en gebruikt de romanvorm om menselijke tekortkomingen en mistoestanden aan de kaak te stellen. Met dat boek levert hij felle kritiek op allerlei maatschappelijke problemen. Het tweede boek is dat van Nawal El Saadawi, De val van de imam, waarin de activistische Egyptische schrijfster zich kwaad maakt over de beklemmende onderdrukking van de vrouw in de islamitische samenlevingen. Zelf werd ze op zesjarige leeftijd op brutale wijze besneden. Haar hele verdere leven bleef ze zeggen en schrijven wat haar dwarszat over hoe vrouwen behandeld worden, wat haar bijgevolg permanent problemen opleverde met de islamitische fundamentalisten. Ze belandde ooit in de gevangenis en er werd een fatwa over haar uitgesproken. Veenbaas vindt het een godswonder dat ze op negenentachtigjarige leeftijd gewoon in haar bed is gestorven.

Ik had het al over een rode draad. Maar in feite zijn er twee rode draden. De zo goed als enige filosoof die herhaaldelijk opduikt is Friedrich Nietzsche, de romantische individualist pur sang, aldus Jabik Veenbaas. Begrijpelijk dat Nietzsche grote invloed had op onder andere Hesse, Mann en Lawrence, hij was dan ook de filosoof met de hamer. Hij beïnvloedde eveneens Ayn Rand, wiens bekende roman The Fountainhead ik hier in deze uitgave op een lichtelijk andere manier besproken zie worden dan dat ik gewoon ben. Herman Hesse zag zichzelf en zijn tijdgenoten dan weer als erfgenamen van Nietzsche. En Marylin French, die in deze uitgave ook een plaats bemachtigde met haar boek Ruimte voor vrouwen uit 1977, laat haar personage Mira werk lezen van Nietzsche. Houellebecq verweeft in Elementaire deeltjes zijn kritiek op het afwijzen van mededogen door Nietzsche. Voer genoeg dus voor Nietzsche-kenners in deze uitgave.

In het laatste hoofdstuk brengt de auteur Martha Nussbaum op het voorplan. Omdat Nussbaum nog verder gaat en de roman zelfs ziet als “het Verlichtingsideaal van de gelijkheid en waardigheid van alle menselijk leven”. Dat past ongetwijfeld in het kraam van Veenbaas. Hij schreef immers zelf het uit 2013 daterende De verlichting als kraamkamer. En dat was één van de twee redenen waarom ik Meer dan mooie woorden wou lezen. Die uitgave uit 2013 is me altijd bijgebleven als een boek waaruit ik heel wat leerde of waardoor ik zaken op een andere manier ging bekijken. De tweede reden is natuurlijk het feit dat ik een boekenliefhebber ben, maar dat tegelijkertijd het teveel aan nog ongelezen boeken een bron van frustratie is. Echter, eventjes een short cut nemen en een aantal romans op gebalde wijze afvinken, dat was buiten Veenbaas gerekend. Hij ontketent veel nieuwsgierigheid naar de volledige verhalen. Wat nu? De vijf romans die ik reeds las herlezen of de vijftien uit deze uitgave lezen die ik nog niet las? Of, meer zelfs, kiezen uit de oneindig grote hoeveelheid literatuur die wereldwijd voorhanden is. Lezen in de eerste plaats is de boodschap. Want de roman, aldus D.H. Lawrence, is de hoogste vorm van menselijke expressie die tot dusver is bereikt. “De roman is in staat om ons een beeld te geven van de volledige mens, met al zijn twijfels en zoektochten. En in het beste geval kon het de lezer helpen om zijn weg te vinden.” Jabik Veenbaas heeft alvast een paar wegen opengesteld.

Sophia De Wolf