8 juli 2025
In vorm komen. Handboek praktische filosofie
In dit boek, over de kunst van de dialoog en het daar aan gelinkte onderzoek van uiteenlopende visies en houdingen, schotelt Josef Kessels zijn lezers als het ware een samenvatting voor van al zijn, doorheen de jaren, opgedane ervaringen en inzichten. Zodoende tracht hij hen in te wijden in een cultuur van ‘gezamenlijk’ nadenken; een smeltkroes van gedeelde waarden, normen, gewoonten, overtuigingen, kennis en tal van andere aangeleerde kenmerken die mensen alsnog tracht te verbinden ondanks hun verschillen. Een conceptueel en centraal leidend gegeven dat hen verbindt en stuurt. In bange en verwarrende tijden als vandaag kan het immers nooit kwaad even stil te staan bij het belang van het filosofische gesprek en zijn denkbaar belangrijke rol in de samenleving.
Socrates, de aartsvader van de westerse filosofie, was in zijn gesprekken altijd op zoek naar een idee, een juist beeld van wat ‘goed leven’ en ‘in vorm zijn’ feitelijk inhouden. Zijn oproep tot grondige reflectie is vandaag de dag nog net zo actueel als toentertijd.
Socrates: ‘Dat zou me wat zijn, Agathon, als het met de wijsheid zo was gesteld dat ze, als je maar dicht genoeg bij elkaar bent, vanuit de ene persoon die ermee gevuld is overliep in de andere, zoals water door een wollen draad vanuit een volle beker in een lege beker stroomt.’
(Plato, Symposium, 175d.)
(Plato, Symposium, 175d.)
Je kan Socrates misschien best omschrijven als de horzel van de toenmalige Atheense burgerij. Het zoeken van en naar wijsheid was voor hem hét allerbelangrijkste. Altijd ging het hem erom inzicht te verwerven in de juiste ‘handelings - leidende ideeën’. Aan de hand van concrete voorbeelden maakt de auteur ons opnieuw vertrouwd met de kern van de inzichten en de vaardigheden in Socrates’ manier van gespreksvoering. Waarachtige filosofie mag zich immers niet beperken tot de collegebanken, maar moet ook dagdagelijks in praktijk worden gebracht. Wat is rechtvaardigheid? Wat houdt ‘goed’ leven écht in? Wat mag je verstaan onder ‘kwaliteistvol’ leven? Wat wil ik werkelijk voor mezelf én de anderen? Wat voor standpunt moet /mag / kan ik innemen met betrekking tot pakweg de ondermijning van de democratie, de uitholling van het gezag, de wereldwijde steeds weer opflakkerende oorlogen en zoiets als ontwrichting door globalisering?
Zulke vrij lastige, strategische, morele en persoonlijke vragen los je nu eenmaal niet zomaar op en zeker niet met louter een theoretische benadering. Wat bij ons bekend staat als ‘de ideeënleer van Plato’ is in feite een vormleer: het Griekse eidos betekent in de eerste plaats ‘vorm’. In de Apologie, zijn toespraak tot de rechters die hem wilden veroordelen voor het bederven van de jeugd, hekelde Socrates de heersende mentaliteit van kortzichtigheid, eigenbelang en ‘vormloos’heid:
Schamen jullie je niet dat je wel oog hebt voor het verwerven van rijkdom, status en aanzien, maar je niet bekommert om wijsheid en waarheid, en de vervolmaking van je ziel?
(Socrates, Apologie, 29d-e.)
Schamen jullie je niet dat je wel oog hebt voor het verwerven van rijkdom, status en aanzien, maar je niet bekommert om wijsheid en waarheid, en de vervolmaking van je ziel?
(Socrates, Apologie, 29d-e.)
Kessels bundelt in dit boek al zijn doorleefde opvattingen rond ‘de wakkermaker Socrates’ en zijn manier om reflectie teweeg te brengen, tot bezinning te komen, verwondering op te roepen, gedachten te formuleren, samen als één hoofd te denken, ervaringen te onderzoeken, goede vragen te stellen, concreet en specifiek te zijn, je te verplaatsen in een ander, onheil te benoemen, je realiseren wat je echt te doen staat, eenheid in veelheid aan te brengen, vakmanschap van meesterschap te onderscheiden, voorbij het gevestigde weten te reiken, steevast rekening te houden met menselijk tekort en het tijdloze in de tijd te leren ervaren door te streven naar wijsheid, de taal van de verbeelding te hanteren en bovenal door het voeren van een goed gesprek dat steevast begint met het stellen van een vraag.
Want een mens kan geen erger kwaad overkomen dan het haten van gesprekken.
Socrates, Phaedo, 89d
Een socratisch gesprek voeren betekent voor Kessels daarom in de eerste plaats grondig en systematisch nadenken. En niet alleen met je hoofd: met je hoofd kun je van alles verdoezelen en wegdenken. Het gaat ook om wat er affectief met je gebeurt. Wat raakt je? Als je op een goede manier gesprekken voert, gebeurt er iets. Je gesprekspartners transformeren en kwesties beginnen er anders uit te zien: ook jij begint jezelf anders te zien.
Nog dit. Kessels heeft ‘het vak’ van de praktische filosofie als geheel verdeeld in zeven hoofdvaardigheden, naar het model van Plato’s grotallegorie. Vervolgens heeft hij elk van die vaardigheden onderverdeeld in een aantal deelvaardigheden. Tezamen geven zij een caleidoscopisch beeld van wat praktische filosofie voor hem zoal inhoudt, in elk geval zoals hij die zelf sinds jaar en dag heeft beoefend en zoals ze tegenwoordig doora allerlei navolgers van ‘Socrates op de markt’ wordt uitgevoerd.
"In mijn ogen is er nog steeds grote behoefte aan wakkermakers, mensen die in het voetspoor van Socrates kunnen treden en je helpen om grondig na te denken, zowel over de grote maatschappelijke kwesties als over jezelf, hoe je in vorm komt, en wat het richtinggevende idee in een kwestie is. Ik denk dat, als ik in mijn jaren van verwarring iemand was tegengekomen die deze rol had kunnen spelen, mijn leven heel wat sneller op de rit was gekomen…"
(Inleiding, pagina 14)
(Inleiding, pagina 14)
Hoog tijd dus, goede lezers, om wakker te worden en zelf ‘in vorm te komen’. Denkbaar kan dit boek, dat de centrale competenties, de inzichten en de houdingen beschrijft van Socrates en Plato, de grondleggers van de praktische filosofie, en hun vernieuwers Kant en Nelson, jullie daartoe een zetje geven…
Als dat niet bij de hand nemen is! Recht richting het finaal overwinnen van belemmerende overtuigingen, het helen van emotionele wonden, het vinden van zingeving en vervulling in het leven. Oftewel de ultieme ‘verlossing’.
Vreemd. Waarom moet ik nu ineens denken aan het geluidseffect van een lachband uit een voormalige sitcom? Trouwens, wat zou Socrates ons destijds meegegeven hebben over de effectiviteit en de wenselijkheid van dat soort volksvermaak? Zou hij het storend of onnatuurlijk gevonden hebben of alsnog een essentieel onderdeel van de sitcom – ervaring?
Even navragen misschien bij Socrat.AI … Tools Built for Teaching And Learning?!
Even navragen misschien bij Socrat.AI … Tools Built for Teaching And Learning?!
Jos Kessels werd geboren in 1948. Hij studeerde rechten en filosofie en werkte aanvankelijk als musicus, journalist en filosofiedocent. Hij schreef een proefschrift over kennistheorie en filosofieonderwijs en specialiseerde zich in de theorie en de praktijk van het socratisch gesprek. Hij werkte zowat veertig jaar als ‘praktisch filosoof’.
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
Benny Madalijns
