Aan de maximen van Bomans moest ik denken toen ik van de Historische Uitgeverij het boekje Maximen van François de La Rochefoucauld ontving met de ondertitel Bespiegelingen over menselijk gedrag. In tegenstelling tot diens Maximen heeft Bomans die van hem niet bewust als dusdanig geformuleerd, het zijn uitspraken die Gerd De Ley filterde uit interviews, tv-optredens, opnames van voordrachten en andere bronnen. Bomans was immers een uitstekend redenaar en voordrager en kon pittig, kernachtig en humoristisch formuleren, hij was een woordkunstenaar.

Weerspiegelingen van de tijdsgeest
Dat is de La Rochefoucauld ook. Daar geven de meer dan 620 maximen blijk van. Neem deze: “Als we zelf geen gebreken hadden, zouden we niet zoveel plezier hebben ze bij anderen op te merken”. Zijn maximen worden nog boeiender als je als lezer beseft dat ze ook een weerspiegeling zijn van de tijdsgeest waarin de auteur leefde. François, hertog van La Rochefoucauld, leefde van 1613 tot 1680 en behoorde tot de hoogste en oudste Franse adel. Hij speelde een aanzienlijke rol in de politieke gebeurtenissen van zijn tijd, maar dat liep niet goed af en hij bleef alleen achter. De rest van zijn leven vulde hij met het noteren van bittere bespiegelingen, zo vermeldt het nawoord. Hij ervaarde en observeerde en het valt mij op hoezeer zijn inzichten ook vandaag nog uiterst relevant zijn.

Hij schudde ze niet uit zijn mouw
Het nawoord van vertaler Maarten van Buuren heeft meerwaarde omdat het de historische context van de maximen beschrijft en ook hoe ze tot stand zijn gekomen en dat is totaal anders dan in het geval van Bomans. François wilde immers bewust maximen schrijven. Hij schudde de maximen ook niet uit de mouw, zoals Bomans dat vaak wel deed. De markiezin van Sablé (ooit een geruchtmakende ‘precieuze’, lid van het Parijse damesgezelschap dat taal en smaak wilde verfijnen) organiseerde vanuit haar huis een salon waar ze de ‘bels esprits’ van haar tijd ontving. Drie leden van het salon - Madame de Sablé, de geestelijke Jacques Esprit en de La Rochefoucauld zelf werkten daar aan een bundel maximen. Voor hen moesten maximen aan drie voorwaarden voldoen: kernachtig zijn, algemeen menselijke gedragingen betreffen en een pointe bevatten die hun spelkarakter (en later hun literaire succes) garandeerden. Na een tijd gingen ze elk hun eigen weg en ontwikkelde elk van hen weliswaar in voortdurende onderlinge samenwerking en discussie een eigen versie van de maximen. In 1663 liet de La Rochefoucauld een geschreven versie van zijn maximen circuleren onder vrienden en geestverwanten om reacties uit te lokken en de maximen te verrijken met het oog op een officiële uitgave. Er volgden verschillende uitgaven en telkens schrapte de La Rochefoucauld maximen die niet of verkeerd begrepen werden, voegde er nieuwe aan toe, veranderde de oude of korte ze in. Ook verwijderde hij geleidelijk aan elk spoor van het geestelijk klimaat (Jansenisme) waarin de maximen waren ontstaan. De uitgave van de Historische uitgeverij bevat drie groepen maximen: de maximen, de weggelaten maximen en de nagelaten maximen (elders verschenen maximen).

Mensbeeld als basis
In het nawoord benadrukt vertaler Van Buuren dat de La Rochefoucauld bewust heeft getracht om maximen te schrijven die vragen oproepen, die op het eerste gezicht onlogisch overkomen zelfs. Als voorbeeld geeft hij zelf: “Onze achterdocht rechtvaardigt dat we door anderen worden bedrogen”. De diepere waarheid is, zo legt hij uit, “dat bedrog wordt uitgelokt doordat mensen achterdochtig zijn, op dezelfde manier als we aannemen dat we door een pessimistische instelling ongeluk over ons afroepen”.
De maximen van de La Rochefoucauld weerspiegelen diens mensbeeld. Dat draait vaak rond eigenliefde, de werkelijke motieven achter onze deugdzaamheid, de gedachte dat plezier berust op (zelf)bedrog en de invloed van machtsdynamieken op menselijk gedrag. Hij “ontmaskert de waarden waarop zijn eigen stand steunde en vanuit dat perspectief kunnen de maximen worden gezien als de autopsie van een stervende klasse”.

In vergelijking met de leuk geformuleerde maximen van Godfried Bomans hebben die van de La Rochefoucauld meer diepgang, ze behandelen de menselijke moraal. Ze zijn daarmee zeer geschikt om aandachtig te lezen, te laten bezinken en om er op een gezellige avond met vrienden over te filosoferen. “Grote geesten zeggen veel met weinig woorden, kleine niets met veel”, een Maxime die op het lijf van François de La Rochefoucauld is geschreven.

Edgard Eeckman