Het is een moeilijk boek, maar wel didactisch uitgewerkt, met frequente herhalingen en herformuleringen. Na een intuïtieve inleiding, worden de belangrijkste begrippen hoofdstuk per hoofdstuk dieper uitgewerkt, en volgt in een laatste hoofdstuk de synthese.

Een korte samenvatting van de inhoud (die uiteraard de complexiteit oneer aandoet):

·         In de persoonsontwikkeling van elk kind komt er een fase waarin het kind zichzelf als uitsluitend goed ziet en al het kwaad projecteert in de ‘ander’. Bij een goede verdere persoonsontwikkeling evolueert deze fase naar de ‘relational turn’, waarbij de persoon zowel in zichzelf als in de ander goede én slechte eigenschappen ziet, en autonomie-in-verbondenheid bereikt. Maar een terugval (regressie) is altijd mogelijk, want de goed-kwaad positie zit in onze genen.

·         De maatschappij evolueert op een gelijkaardige manier, maar dan uiteraard veel trager. Op lange termijn gaat het in de richting van meer vrijheid -rechtstaat en democratie- maar regressie -op maatschappelijk vlak ook polarisatie genoemd- komt vaak voor.

·         Wat we vandaag zien is een heel sterke polarisatie waarin de democratie onder druk komt, narcistische leiders aan de macht komen, zondebokken gezocht worden (bv. de migranten), en sociale utopieën (bv. een staat zonder migranten, een communistische heilstaat…) nagestreefd worden. Wat is de oorzaak van deze regressie? Volgens de auteur is het de stress en bedreiging die voortkomt uit te snelle maatschappelijke en technologische veranderingen in de voorbije decennia. Ook de lessen die geleerd werden uit de laatste wereldoorlog, lijken na twee generaties sterk verwaterd.

·         Deze negatieve evolutie keren is heel moeilijk. Zoals er individuele weerstand is bij psychotherapie, is er maatschappelijk een weerstand bij de groepen die de goed-kwaad positie ingenomen hebben. En als we een groep dom noemen, of een ideologie psychologisch gaan verklaren, dan versterken we de polarisatie en verzanden er zelf in.
Verder is de goed-kwaad positie emotioneel een bevredigende positie voor wie ze inneemt: ze geeft het goed gevoel van aan de juiste kant te staan en gelijk te hebben. En tenslotte: narcistische leiders hebben er belang bij de polarisatie te versterken.

·         Het boek eindigt met een hoofdstuk waarin 7 principes beschreven worden waarmee polarisatie wel effectief zou kunnen bestreden worden. Hier zijn er een paar: geen partij kiezen bij strijdende polariserende groepen; de sociale democratie en de rechtsstaat beschermen; verbinding zoeken met mensen die wél in bepaalde mate bereid zijn tot dialoog en reflectie. De auteur geeft toe dat de toepassing niet makkelijk zal zijn.

En waarop baseer ik me om in de inleiding te zeggen dat dit boek nog heel wat meer bevat dan een psychoanalytische benadering van individuele en sociale problemen? Omdat ik er heel interessante antwoorden in vind op de beroemde 4 vragen van de verlichtingsfilosoof Kant:

·         ‘Wat kunnen we weten?’
Onze kennis is altijd onvoldoende omdat de werkelijkheid (zeker als er menselijk gedrag mee gemoeid is) uitermate complex is, en onze kennis dus altijd een vereenvoudigd model. Bovendien vertroebelen psychologische factoren een correct beeld.

·         ‘Wat moeten wij doen?’
We moeten zoveel mogelijk evolueren naar autonomie-in-verbondenheid. Ook geen utopische ideologieën achternalopen maar wel ‘voortschrijdend inzicht’ gebruiken.

·         ‘Wat mogen wij hopen?’ 
Hoewel de goed-kwaad positie al te menselijk is, is er een lange termijn evolutie naar de ‘relational turn’, tenminste als de huidige (tijdelijke) regressie niet tot volledige destructie leidt door een kernoorlog of een vernietiging van ons ecosysteem.

·         ‘Wat is de mens?’
De mens is een ‘relatief vrij’ wezen dat door reflectie ruimte kan creëren tussen emotie en gedrag.

Ik heb nauwelijks enige kritiek op het boek, behalve dan dat ik op pagina 144 één citaat van Spinoza heb gevonden dat ik nergens in diens werken kan terugvinden, en dat volgens mij ook niet past in diens filosofie: “Er zijn twee grote verlangens waarop in sommige ogenblikken zelfs de rationalist zich betrapt: de versmachting naar het verloren paradijs en de verwachting van de toekomstige heilstaat.”

Hopelijk is deze lapsus niet representatief voor de correctheid van de verwijzingen en citaten in het hele boek.

Mark Behets