15 december 2025
Beter leven zonder vrije wil - Een filosofie van loslaten: voor een leven zonder (zelf)schuld
Vrije wil is een illusie die ongelijkheid bestendigt. Drugs moeten we legaliseren en regulariseren. Wie criminaliteit wil terugdringen, moet vooral investeren in preventie. Wanneer we ons bevrijden van (zelf)schuld, straf, beloning en verdienste, dan winnen we onnoemelijk veel.
Ik doe maar een greep uit bedenkingen die Farah Focquaert in dit boek etaleert. Ze vertrekt vanuit een definitie van vrije wil: “Filosofische vrije wil is het unieke vermogen van personen om de meest sterke vorm van controle over hun handelen uit te oefenen die noodzakelijk is voor morele verantwoordelijkheid”. Dan gaat ze in op ‘meest sterke vorm van controle’ met voorbeelden van moordenaars, zoals Freddy Horion. Vrije wil-sceptici vinden dat hij die controle niet had.
We misprijzen mensen die verslaafd zijn, of dat aan drank, drugs, eten of iets anders is. Tot voor kort minachtten we mensen met een depressie, omdat we ervan uitgingen dat ze niet moedig genoeg waren om zich ertegen te verzetten. Nu weten we dat schizofrenie, borderline én depressie absoluut geen uitingen zijn van vrije wil. Of iemand een succesvol leven leidt, iets moedigs doet, plots met kanker gediagnosticeerd wordt, is volgens Focquaert evenmin een gevolg van wilsbeslissingen. Ze geeft als voorbeeld Thibaut Courtois, die zelf gelooft dat jarenlange toewijding zijn talent stimuleerde. Maar vanwaar komen die inzet en die wilskracht? Uit het niets of is dat het resultaat van factoren buiten onze controle? Die factoren duiken meermaals op in het boek: onze genen, opvoedingscontext, onze socio-economische achtergrond.
In hoofdstuk 3 vraagt ze zich af of we zonder vrije wil onze moraliteit verliezen. Zullen we onze plichten niet meer nakomen? Is de best mogelijke wereld een wereld waarin zowel moreel waarderen als moreel verwijten stevig verankerd is? Is vergelding de beste manier om de maatschappij veilig te houden? Is de gevangenis niet eerder een plaats waarin ‘slecht zijn’ onderwezen wordt? Meerdere onderzoeken wijzen uit dat een streng detentiebeleid recidive verhoogt.
Ongelijkheid in de samenleving is zichtbaar van bij de geboorte en ‘gelijke kansen’ bestaan eigenlijk niet. Onze keuzes en het daaruit voortvloeiende gedrag zijn het resultaat van een complexe wisselwerking tussen biologie, psychologie en sociale context, ja, inderdaad: nature en nurture.
De mens heeft over belangrijke zaken helemaal geen vrije keuze, dus, zegt Focquaert, wat betekent dat voor morele verantwoordelijkheid? Is het dan rechtvaardig om te straffen, te belonen of te prijzen? Zouden we in de rechtspraak niet beter zoeken naar de oorzaken en naar het voorkomen van onaanvaardbaar gedrag? Zouden we niet beter slachtoffer en dader ondersteunen op een menswaardige manier? Vergeet ook niet de rol van het toeval.
Vrije wil-scepticisme betekent niet dat wat indruist tegen de alledaagse moraal moet aanvaard worden. Oorzaken van menselijk gedrag begrijpen, daarover gaat een groot deel van het boek. Jezelf en anderen beoordelen vanuit een schuldmoraal is schadelijk, maar ook filosofisch onhoudbaar.
Dit boek gaat niet alleen over het al dan niet bestaan van een vrije wil, het gaat vooral over het maken van een rechtvaardige samenleving en het vinden van structuren om mensen te helpen groeien, in plaats van hen te straffen of te belonen voor wat ze doen. We zouden hen moeten helpen om echte vrijheid te vinden.
Het lezen van dit boek veranderde mijn zicht op goede en slechte mensen, op wraak, vergelding, ‘oog om oog, tand om tand’, op determinisme.
De sprekende voorbeelden helpen om de filosofische bedenkingen te illustreren. Focquaert haalt veel collega-filosofen aan, meestal onvertaald in het Engels. Ze gaat ervan uit dat wie dit boek koopt, voldoende kennis van de taal zal hebben.
In Referenties vinden we boeken, artikels en academische boekhoofdstukken terug. Ze bedankt Johan Braeckman, die haar aanzette haar doctoraat in de wijsbegeerte over dit onderwerp te schrijven. Op de achterflap schrijft hij wat ik ondervond: “Het boek van Farah wijzigt grondig je blik op vrije wil, verantwoordelijkheid en moraliteit. Filosofie op haar best!”
Gerda Sterk
Dr Farah Focquaert werkt als hoofddocent wijsgerige antropologie en onderzoeker aan de Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen van de U Gent. Ze is een experte in het onderzoek naar de vrije wil en morele verantwoordelijkheid, bestraffing en detentie.
