11 maart 2023
Dinosauriërs
Hoe spectaculaire fossielen en nieuwe technieken ons beeld steeds completer maken
Ongeveer 230 miljoen jaar geleden verschenen ze en bevolkten elke landmassa gedurende meer dan 150 miljoen jaar. Ze evolueerden tot honderden soorten en bovendien zijn ze niet uitgestorven!
Vogels zijn dinosauriërs
Vogels zijn theropoden, één van de drie belangrijkste dinosauriërsgroepen en komen tegenwoordig in zowat 10.000 soorten voort. Met dit verbazingwekkend gegeven slaat de inleiding ons al direct om de oren. Wat volgt is wat men nu weet van de meest spectaculaire diergroep die ooit bestaan heeft. Soms moet men wat gedrag en levensstijl aangaat, voortgaan op indirecte gevolgtrekkingen, waarbij de auteurs dinosauriërs vergelijken met moderne dieren en vooral worden de leden van een afgestorven groep vergeleken met levende, verwante dieren die zich op de stamboom dichtbij bevinden. Dit noemt men "fylogenetische bracketing". Die vergelijking gaat op voor de voorouders van onze vogels, maar noodzaakt de auteurs om de term niet-vogel-dinosauriërs te introduceren om te achterhalen hoe zwaar die dieren mogelijk waren en hoe hun skeletten mee evolueerden met hun gewicht. Altijd worden fossielen als vertrekpunt genomen.
Vogels zijn theropoden, één van de drie belangrijkste dinosauriërsgroepen en komen tegenwoordig in zowat 10.000 soorten voort. Met dit verbazingwekkend gegeven slaat de inleiding ons al direct om de oren. Wat volgt is wat men nu weet van de meest spectaculaire diergroep die ooit bestaan heeft. Soms moet men wat gedrag en levensstijl aangaat, voortgaan op indirecte gevolgtrekkingen, waarbij de auteurs dinosauriërs vergelijken met moderne dieren en vooral worden de leden van een afgestorven groep vergeleken met levende, verwante dieren die zich op de stamboom dichtbij bevinden. Dit noemt men "fylogenetische bracketing". Die vergelijking gaat op voor de voorouders van onze vogels, maar noodzaakt de auteurs om de term niet-vogel-dinosauriërs te introduceren om te achterhalen hoe zwaar die dieren mogelijk waren en hoe hun skeletten mee evolueerden met hun gewicht. Altijd worden fossielen als vertrekpunt genomen.
Krijt en Laat-Krijt
Het kan niet anders dan dat de tijdschalen voor de leek duizelingwekkend overkomen. Tyrannosaurus leefde in het Laat-Krijt, maar zijn fossielen komen uit Boven-Krijt-gesteenten. De geologische tijdschaal op p. 14 is dus onmisbaar voor de echt geïnteresseerde lezer(es). Vooral in de eerste drie hoofdstukken die over geschiedenis, stamboom en anatomie gaan is dat belangrijk, want daar wordt naar de verscheidenheid en de evolutie gekeken in de loop van die miljoenen jaren. Als dat moet, geven de auteurs aan dat nieuwe bevindingen aantonen dat sommige commentaren in musea achterhaald en zelfs fout zijn. De paleontologie is nu zo ver gevorderd dat men kan aantonen of het fossiel aan een mannelijk of vrouwelijk dier toebehoort.
Het kan niet anders dan dat de tijdschalen voor de leek duizelingwekkend overkomen. Tyrannosaurus leefde in het Laat-Krijt, maar zijn fossielen komen uit Boven-Krijt-gesteenten. De geologische tijdschaal op p. 14 is dus onmisbaar voor de echt geïnteresseerde lezer(es). Vooral in de eerste drie hoofdstukken die over geschiedenis, stamboom en anatomie gaan is dat belangrijk, want daar wordt naar de verscheidenheid en de evolutie gekeken in de loop van die miljoenen jaren. Als dat moet, geven de auteurs aan dat nieuwe bevindingen aantonen dat sommige commentaren in musea achterhaald en zelfs fout zijn. De paleontologie is nu zo ver gevorderd dat men kan aantonen of het fossiel aan een mannelijk of vrouwelijk dier toebehoort.
Wat is seksuele selectie?
De meeste lezers en lezeressen kennen natuurlijk het verschil tussen natuurlijke en seksuele selectie (inzichten die Darwin beroemd maakten), maar ze zijn zo belangrijk dat een extra kader met uitleg niet overbodig is. Aan de hand van bewijsstukken en (nieuwe) wetenschappelijke technieken, wordt nagegaan hoe dinosauriërs zich voedden, hoe ze hun kaakgewrichten gebruikten, hoe handen en voeten gebruikt werden, of ze zwommen, of ze vlogen of gleden. Hoe plantten ze zich voort en zorgden ze voor hun nageslacht? Dat ze eieren legden is een zekerheid: er is aanzienlijk fossiel bewijs van eierleggend gedrag van niet-vogel-dinosauriërs. Hoe ze een partner uitkozen kan enkel afgeleid worden uit het gedrag van nog levende afstammelingen: hagedissen en krokodilachtigen en vooral van grote vogels.
De meeste lezers en lezeressen kennen natuurlijk het verschil tussen natuurlijke en seksuele selectie (inzichten die Darwin beroemd maakten), maar ze zijn zo belangrijk dat een extra kader met uitleg niet overbodig is. Aan de hand van bewijsstukken en (nieuwe) wetenschappelijke technieken, wordt nagegaan hoe dinosauriërs zich voedden, hoe ze hun kaakgewrichten gebruikten, hoe handen en voeten gebruikt werden, of ze zwommen, of ze vlogen of gleden. Hoe plantten ze zich voort en zorgden ze voor hun nageslacht? Dat ze eieren legden is een zekerheid: er is aanzienlijk fossiel bewijs van eierleggend gedrag van niet-vogel-dinosauriërs. Hoe ze een partner uitkozen kan enkel afgeleid worden uit het gedrag van nog levende afstammelingen: hagedissen en krokodilachtigen en vooral van grote vogels.
De oorsprong van vogels
Dit is belangrijk genoeg om er een heel hoofdstuk aan te wijden. Sinds Darwin in 1859 zijn theorie van evolutie door natuurlijke selectie voorstelde, is men het erover eens dat vogels nauwe verwanten van reptielen zijn. Intussen heeft men genoeg fossiel materiaal dat bewijst dat volledige bevedering geen uitzondering was bij sommige dinosauriërs. Hoe en waarom die veren zijn ontstaan, dat is één van de grootste mysteries in de biologie van gewervelden. De auteurs stellen een aantal mogelijkheden voor.
Dit is belangrijk genoeg om er een heel hoofdstuk aan te wijden. Sinds Darwin in 1859 zijn theorie van evolutie door natuurlijke selectie voorstelde, is men het erover eens dat vogels nauwe verwanten van reptielen zijn. Intussen heeft men genoeg fossiel materiaal dat bewijst dat volledige bevedering geen uitzondering was bij sommige dinosauriërs. Hoe en waarom die veren zijn ontstaan, dat is één van de grootste mysteries in de biologie van gewervelden. De auteurs stellen een aantal mogelijkheden voor.
Het grote uitsterven en erna
Dinosauriërs waren 160 miljoen jaar lang de heersende groep op het land levende dieren tot 66 miljoen jaar geleden de inslag van een reusachtige planetoïde bij het schiereiland Yucatán een einde maakte aan hun bestaan. Evolueren en uitsterven is een deel van de geschiedenis van het leven en dat maakt vooral indruk omdat er méér massa-uitstervingen hebben plaats gevonden dan die éne bekende die het einde van het Krijt betekende. Dinosauriërs na het Krijt worden in een schema afgebeeld: vele soorten vogels, waaronder ook pinguïns.
Dinosauriërs waren 160 miljoen jaar lang de heersende groep op het land levende dieren tot 66 miljoen jaar geleden de inslag van een reusachtige planetoïde bij het schiereiland Yucatán een einde maakte aan hun bestaan. Evolueren en uitsterven is een deel van de geschiedenis van het leven en dat maakt vooral indruk omdat er méér massa-uitstervingen hebben plaats gevonden dan die éne bekende die het einde van het Krijt betekende. Dinosauriërs na het Krijt worden in een schema afgebeeld: vele soorten vogels, waaronder ook pinguïns.
Een boek om te koesteren
Iedereen met interesse voor dinosauriërs verdient het om dit boek te kopen of te krijgen. Het geeft een voldoende uitgediept algemeen beeld, in een vlotte taal. Het gebruik van termen waarmee een doorsnee-lezer(es) niet vertrouwd is, is niet te vermijden. Het is mooi uitgegeven met foto's van fossielen en - waar foto's niet mogelijk zijn - schilderijen en tekeningen. Sommige voorstellingen zijn computergestuurd, anderen lijken ontleend aan het betere stripverhaal, anderen zijn eerder kunstige schilderijen. We mogen erop vertrouwen dat het voorgestelde wetenschappelijk onderbouwd is. De verantwoording van alle illustraties vinden we op de laatste bladzijde. Een index is onontbeerlijk, maar ook de verklarende woordenlijst is nuttig.
Met de degelijke kaft en spectaculaire afbeelding misstaat het op geen elke salontafel. De afbeelding is trouwens een (zeer korte) samenvatting van de inhoud: een ongepantserde dinosauriër met een lange nek staat vijandig tegenover een andere met korte nek, veel schubben en gehoornde uitsteeksels. In de blauwe lucht vliegen vreemdsoortige vogels.
Gerda Sterk
Meer van Gerda Sterk
Iedereen met interesse voor dinosauriërs verdient het om dit boek te kopen of te krijgen. Het geeft een voldoende uitgediept algemeen beeld, in een vlotte taal. Het gebruik van termen waarmee een doorsnee-lezer(es) niet vertrouwd is, is niet te vermijden. Het is mooi uitgegeven met foto's van fossielen en - waar foto's niet mogelijk zijn - schilderijen en tekeningen. Sommige voorstellingen zijn computergestuurd, anderen lijken ontleend aan het betere stripverhaal, anderen zijn eerder kunstige schilderijen. We mogen erop vertrouwen dat het voorgestelde wetenschappelijk onderbouwd is. De verantwoording van alle illustraties vinden we op de laatste bladzijde. Een index is onontbeerlijk, maar ook de verklarende woordenlijst is nuttig.
Met de degelijke kaft en spectaculaire afbeelding misstaat het op geen elke salontafel. De afbeelding is trouwens een (zeer korte) samenvatting van de inhoud: een ongepantserde dinosauriër met een lange nek staat vijandig tegenover een andere met korte nek, veel schubben en gehoornde uitsteeksels. In de blauwe lucht vliegen vreemdsoortige vogels.
Gerda Sterk
