27 oktober 2022
De filosofie van de oorlog (en van de vrede)
In discussies over de oorlog in Oekraïne, schermde ik een paar keer met begrippen als 'vrede', 'pacifisme' en zelfs 'polemologie'. Dat viel niet in goede aarde. Pacifisten worden meteen afgeschilderd als objectieve bondgenoten van de agressor, bijwijlen zelfs als verraders en lafaards.
Oproepen tot vrede zijn zeldzaam, ook in humanistische kringen. Iedereen wil blijkbaar de loopgracht in, want ik hoor enkel militaristische standpunten: voor of tegen, maar er zal worden gevochten tot één partij ten onder gaat. De weg van de vrede is blijkbaar te lastig, te confronterend misschien? In elk geval is dit duidelijk: niets is makkelijker dan de filosofie van de oorlog.
_Oog om oog
Waaruit bestaat de filosofie van de oorlog? In de eerste plaats uit een primitieve reflex: als de vijand aanvalt, zal ik hem verdringen, verslaan en zo nodig vernietigen.
Eigenlijk is de filosofie van de oorlog nog eenvoudiger: er is een vijand die zal aanvallen. Vertrekkend van dat axioma, zal ik mij hiertegen wapenen en me op die agressie voorbereiden, zodat ik te gepasten tijde de vijand kan verdringen, verslaan en indien mogelijk vernietigen. Het is mogelijk zelfs verstandiger dat ik de gebeurtenissen niet afwacht, maar de eerste stap zet – geheel preventief, dat spreekt. Een 'pre-emptive strike', heet dat in professionele strijdlustige kringen. De beste manier om oorlog te voorkomen bestaat erin oorlog te voeren.
Vroeger telde een regering een minister van Oorlog. Nu van Defensie. Straks van Security. Van Vrede nooit.
Vroeger telde een regering een minister van Oorlog. Nu van Defensie. Straks van Security. Van Vrede nooit.
Tot daar de kern van de oorlogsfilosofie. Oorlog moet en oorlog zal. Al de rest is strategie en tactiek.
_De juiste oorlog
Ogenschijnlijk bestaat één uitzondering: in navolging van Romeinse ideeën, werd door christenen gespeculeerd over de 'juiste' of 'rechtvaardige' oorlog, door Hugo De Groot (Grotius) ontwikkeld als 'ius ad bellum', dit zijn de voorwaarden om een rechtvaardige oorlog te verklaren. Christus is namelijk een janus: enerzijds wijst hij weerwraak en geweld af, anderzijds is men voor hem of tegen hem. Maar goed, het christelijke debat was gauw beslecht, aangezien de christenen de filosofie uitwerkten, de macht bezaten en over een universele heilsleer beschikten. Rechtvaardige oorlogen waren gerechtvaardigd, dat soort redenering. Van 'rechtvaardig' naar 'heilig' is in dergelijke context een kleine stap. De ietwat hoofse, ridderlijke idee dat het gebruik van geweld het gevolg moet zijn van een ethische overweging, was een kort leven beschoren. Het aantal 'juiste' oorlogen is niet te tellen.
Heilige oorlogen worden nog altijd gevoerd, nog steeds in naam van een onaantastbare drievuldigheid: de ene ware moraal, de ene ware bestuursvorm en de ene ware economie. Onze drievuldigheid, als bij toeval, die van de sterkste. Toegegeven: nog een ideologisch stelsel dweept met de heilige oorlog. Het betreft hier wel een lagere variant, een tweevuldigheid. De economische macht ontbreekt, vandaar het blinde terrorisme en de vele nederlagen.
_Pacifisme
Het is moeilijk om een alternatief te plaatsen tegenover zo'n absolutistische denkwijze, bijvoorbeeld de idee dat pacifisme en vrede ook bewandelbare wegen zijn om oorlog te vermijden of in te perken; de weloverwogen keuze om opbouw, beschaving, leven en geluk te verkiezen boven vernieling, geweld, dood en lijden; de vaste wil om willekeur en machtsvertoon af te keuren ten voordele van overleg en waardigheid. In tegenstelling tot De Groots stelling, valt geen rechtvaardiging te bedenken voor de moord van de mens op de mens.
De filosofie van de oorlog is niet alleen absolutistisch, maar staat ook voor een totaal gebrek aan geloof in de mogelijkheden van de mens, de mogelijkheid om boven zichzelf uit te stijgen, de mogelijkheid dat de mens wenst en verlangt in te gaan tegen de mensonterende, nihilistische instelling van dogmatische sabelslijpers en leiders geïnspireerd door stemmen in hun hoofd, goddelijke en derhalve onbetwistbare stemmen die hen van alle verantwoordelijkheid ontslaan.
De filosofie van de oorlog is niet alleen absolutistisch, maar staat ook voor een totaal gebrek aan geloof in de mogelijkheden van de mens, de mogelijkheid om boven zichzelf uit te stijgen, de mogelijkheid dat de mens wenst en verlangt in te gaan tegen de mensonterende, nihilistische instelling van dogmatische sabelslijpers en leiders geïnspireerd door stemmen in hun hoofd, goddelijke en derhalve onbetwistbare stemmen die hen van alle verantwoordelijkheid ontslaan.
Pacifisme, daarentegen, vergt een zware inspanning en een humanistische houding. Democratie treedt in de plaats van onbetwistbare hiërarchie. Overleg in plaats van bevelen, luisteren in plaats van roepen, zoeken in plaats van platwalsen, praten in plaats van martelen. Conferentiezalen, geen loopgrachten. Wil, geen macht. Waardigheid, geen onderwerping.
_Polemologie
Polemologie, zo heet de studie van de oorlog met de bedoeling de vrede te bewerkstellingen. Ooit was het een academische discipline met figuren als Röling, Tromp, Niezing en Galtung, maar daar zijn nu geen middelen voor.
Waarom zouden we daar middelen voor uittrekken? Zoals dat de gewoonte is, hebben we de moraal, het recht en de macht aan onze kant. God is overbodig, iedereen heeft er wel een. State-of-the-arttechnologie daarentegen, schraagt onze drievuldigheid. Wetenschap, Research & Development met civiele spin-offs! Laten wij nu toevallig ook daarin de sterkste zijn. En laat de oorlogsindustrie nu toevallig ook meetellen voor het bbp dat onze welvaart becijfert.
Wanneer valt die jaarlijkse humanistische vredesconferentie ook weer?
Meer van Eddy Bonte