3 januari 2023
De twijfelachtige erfenis van het christendom, oftewel Mia Doornaert 'revisited'
Recent betreurde Mia Doornaert in De Standaard dat Europa haar christelijke geschiedenis miskent. Tot die erfenis zouden onder andere het vredesideaal en de mensenrechten behoren. Wietse Wiels vindt het eigenaardig dat die vermeende erfenis bijna twintig eeuwen op zich liet wachten. Hoewel het altijd nuttig is het verleden te bestuderen, is er weinig reden om aan te nemen dat al het goede in onze democratische rechtsstaat uit Jeruzalem komt.
_Culturele geletterdheid
Doornaert en ikzelf delen de vaststelling dat veel medeburgers weinig over het christendom weten. Voor een verzameling ideeën en tradities die zo'n gigantische invloed hebben gehad op de wereldgeschiedenis is dat inderdaad jammer.
Ook hedendaagse christenen in ons land weten trouwens niet altijd hoe of wat. Op de relatief strikte katholieke instelling waar ik middelbare school liep, werd hoegenaamd niet over theologie gesproken. Zelfs priesters die ik oprechte vragen stelde over pakweg de drievuldigheid of de eucharistie ontweken die kwesties meestal. De les godsdienst ging over pesten op school. Of de arme boeren in het Zuiden. Als de Schrift al eens werd opengeslagen, dan voornamelijk naar licht verteerbare passages als de Bergrede (Mat. 5-7) of Jezus en de overspelige vrouw (Joh. 8). Dat bewonderde verhaal gaat overigens vrijwel zeker niét terug tot Jezus van Nazareth. Het komt in de vroegste bijbelmanuscripten niet voor en werd waarschijnlijk eeuwen later bedacht door een kopiist. Soit, ik wil geen stenen werpen. Toch is het, zoals de columniste in De Standaard aangeeft, zonneklaar dat talloze elementen uit de christelijke traditie eeuwenlang een grote stempel drukten op de cultuur die we westers noemen. Die is inmiddels bovendien zo goed als mondiaal. In dat opzicht kan ik Doornaert dus zeker bijtreden. Je hoeft geen geschiedenis of theologie te studeren om baat te hebben bij een verkenning van de geschiedenis van het christendom. En van haar enorme impact op de geschiedenis. Waar we echter behoorlijk van mening verschillen, is bij het toeschrijven van allerlei moderne vrijheden en ontwikkelingen áán die christelijke geschiedenis.
Doornaert is niet de enige die deze pseudoprogressieve heilsleer gebruikt om de brokstukken van het geloof uit het succes van de moderniteit te sleuren. Filosoof Maarten Boudry noemde dat ooit achterafgoderij. De combinatie van de ongekende vrijheden die we in onze contreien genieten en de sterk verdunde feelgoodversie van het christendom die veel gelovigen hier aanhangen, maakt blijkbaar dat sommigen een causaal verband tussen beide zien. Dat verband is er zeker. Maar dan in de omgekeerde richting. Het is precies het verpletterende succes van de moderne democratische vrijheden die een groot aantal doctrines heeft verdrongen.
_Kunst en cultuur
Doornaert merkt op dat de westerse kunstgeschiedenis barst van de christelijke symboliek. Zo gek is dat natuurlijk niet. De Kerk was eeuwenlang de enige die zich dergelijke werken kon veroorloven. Ik durf ten zeerste betwijfelen dat Giotto en Caravaggio prutsers zouden zijn geweest wanneer ze enkel stillevens of edellieden hadden geschilderd. Mozart schreef de door Doornaert bejubelde Grote Mis in directe opdracht van … zijn werkgever bisschop Colloredo. Bovendien schreef Mozart talloze werken die helemaal niet over het christendom gaan. Maar ook Händel is naast de Messias even goed bekend voor zijn Largo (Ombra mai fu), overigens de allereerste muziek die ooit via de radio werd uitgezonden. Deze schitterende aria gaat over de schaduw van een plataan. Zelfs de diepgelovige Lutheraan Johann Sebastian Bach schreef seculiere werken. Denk maar aan de onevenaarbare Goldberg-variaties. Die gaan hoegenaamd nergens over: het is een klavieroefening. En zo kunnen we nog wel even doorgaan. Wie werkelijk meent dat (de dominantie van) het christelijk geloof een sine qua non is voor het bereiken van de hoogste artistieke prestaties maakt een bijzonder straffe claim. Bovendien is er niemand die ervoor pleit om alle religieus geïnspireerde kunst uit onze musea te verwijderen. Net zoals we het Parthenon nog niet hebben afgebroken. Maar dat wil nog niet zeggen dat ik van plan ben binnenkort een stier aan Pallas Athena te offeren.
_Achterafgoderij?
Wie een overzicht van de Europese geschiedenis doorneemt en besluit dat het sleutelwoord hier 'verbinding' is, kijkt door een wel erg roze bril. Van de ontelbare oorlogen, slachtpartijen en intriges waren er vele geïnspireerd door de christelijke doctrines, al dan niet in combinatie met de wereldlijke machinaties van de Kerk. Alleen al het register en de inhoudsopgave (!) van Karlheinz Deschners monumentale Kriminalgeschichte des Christentums tellen maar liefst 400 pagina's. Menen dat de door en door religieuze periodes in onze geschiedenis gekenmerkt zijn door een 'intrinsieke beschermwaardigheid van het leven' lijkt me nogal creatief. De ganse christelijke canon spreekt zich overigens met geen letter uit tegen die ultieme negatie van de menselijke waardigheid: slavernij.
Of de romantische sfeer die Doornaert oproept over onze voorouders klopt, durf ik evenzeer betwijfelen. Velen waren straatarm en werkten zich letterlijk dood. Het is ook niet alsof ze veel culturele alternatieven aangeboden kregen. Bovendien was de mis in het Latijn. Of wijlen mijn grootmoedertje in de Vaticaanse musea moeiteloos alle Bijbelse taferelen zou kunnen herkennen, kan ik helaas niet meer achterhalen. Wel moest zij de catechismus uit het hoofd leren. In het Nederlands.
Of kerstliedjes in dit alles een bepalende rol spelen, staat open voor discussie. Doornaert lijkt dan ook eerder de teloorgang van veel folklore te betreuren. Dat kan een humanist even jammer vinden als een christen. Het zijn overigens eerder die laatsten die zich doorheen de geschiedenis ingespannen hebben volkse tradities uit te wissen. Of minstens te coöpteren en om te vormen in bijvoorbeeld de heiligenverering. Het argument pro traditionele religiositeit 'dat mensen verhalen nodig hebben' heb ik altijd erg neerbuigend gevonden. Het lijkt bovendien wel een expliciete bevestiging van de klassieke marxistische analyse. Ik vraag me of Doornaert dat label zou appreciëren.
De columniste merkt verder op dat katholiek 'universeel' betekent. De link die ze vervolgens legt met de moderne universaliteit van bijvoorbeeld mensenrechten is niettemin misleidend. De term katholiek is nooit bedoeld om een werkelijk universalisme of kosmopolitisme te bepleiten. De universaliteit van de term katholiek is exclusief, niet inclusief. Ieder die zich onderwerpt aan de doctrines van de Kerk, is (in theorie) inderdaad gelijkwaardig. Wie niet bij de club hoort, wacht het eeuwige vuur. De term katholiek raakte in gebruik toen kerkvaders hun eigen vorm van het christendom trachtten te onderscheiden van alle andere. Met andere woorden: de enige juiste versie. Die afkeer voor vermeende ketterij blijft tot op vandaag bestaan. Er zijn ettelijke duizenden overkoepelende christelijke denominaties. Zelfs de Mormoonse Kerk, pas in de 19de eeuw in de VS gesticht door de charlatan Joseph Smith, is inmiddels in een honderdtal kerken uit elkaar gevallen. Is het nodig te benoemen dat al die soorten christenen geregeld niet erg vreedzaam met elkaar omgingen?
_Liefde is niet altijd liefde
De alleroudste christelijke geschriften die we hebben zijn de brieven van Paulus. Die schreef hij niet om z'n tante in Korinthe een gelukkig nieuwjaar te wensen. Meestal behandelen ze een hele rits afkeurenswaardige opvattingen en gedragingen van een christelijke gemeenschap die Paulus eerder bezocht. Vervolgens legt Paulus uit hoe het wél moet. In dat licht zijn ook de (zeldzame) vredevolle en menslievende passages bij Paulus te begrijpen. De onderlinge zorgzaamheid en gemeenschapszin die de vroege christenen kenmerkte, gold enkel naar andere leden van de groep toe. Zelfs de fameuze liefde in de rest van het Nieuwe Testament (Grieks: agape, Latijn: caritas – bemerk alvast de andere lading van die laatste term) heeft maar zelden betrekking op wat wij nu met die term bedoelen. Dat zou eerder eros of philia zijn. Meestal slaat agape op een nogal etherische, abstracte energie waarmee God van zichzelf en van de mens 'houdt'. Wanneer Jezus de term in de mond neemt, gaat het vaak over die theologische liefde. De meer broederlijke liefde (die hij trouwens citeert uit het Oude Testament) is met name gericht op de andere leden van de groep. Het is een ingroup moraal. Die promoot hij niet omwille van de intrinsieke wenselijkheid daarvan, maar om tijdig op een goed blaadje bij God te komen. Een meerderheid van onderzoekers van de historische Jezus is het er immers over eens dat hij een joodse predikant was die een nakende Apocalyps en de komst van het Rijk Gods predikte. Zowel de ethische als radicale maatschappelijke uitspraken van Jezus in de evangeliën zijn door die bril wellicht het beste te begrijpen. Wanneer decennia later duidelijk werd dat de Mensenzoon toch niet voor het avondeten zou terugkeren, werd een nieuwe draai aan de leerstellingen gegeven.
Hoewel ik Doornaerts afkeer van hyperreligieuze oliestaten volkomen deel, is het ironisch dat ze en passant uithaalt naar de islam. Het systematische kritische onderzoek naar de vroegste islamitische bronnen mag dan achterlopen op die van de christelijke traditie, het is voor heel wat onderzoekers zonneklaar dat men het ontstaan van de beweging van Mohamed enkel kan begrijpen als een Arabische reactie op de eindeloze theologische controverses binnen het joden- en christendom in de 7de eeuw. Niet voor niets heerste in de middeleeuwen in Europa de opvatting dat de profeet een christelijke bisschop was. Dat is overigens de reden dat hij bij Dante nogal diep in de hel belandt. Niet als moslim, maar als (vermeend) christelijk schismaticus. Iemand die verdeeldheid zaaide. Hoewel het nu ook weer niet zo eenvoudig is, zit er een kern van waarheid in die gedachte. Geen christendom, geen islam. De soms rabiate uitspraken van bepaalde islamistische stromingen zijn geen Arabische uitvinding. Ze komen lijnrecht uit joods-christelijke tradities.
_Nog even dit
Van mening verschillen is prima. Een andere kijk dan de jouwe bestuderen kan helpen om de eigen argumenten bij te stellen. En soms zelfs een mening te herzien. Maar even goed om te bepalen wat er nu juist schort aan het betoog van je tegenstrever. Een debat mag er wat mij betreft pittig aan toe gaan. Toch zijn er grenzen. En fatsoen.
Ik was dan ook compleet verbaasd toen Heinrich Himmler ineens in de column van Doornaert opdook. Dit soort schandelijke laster zou je nog kunnen verwachten van een fundamentalistische predikant uit de Biblebelt, maar niet uit de pen van gerespecteerde journalisten in een ernstige krant. Hoe kunnen we dit anders interpreteren dan als een ultiem zwaktebod, dat bovendien volstrekt onzinnig is? Wat wil Doornaert nu precies aantonen? Dat Himmler met het citaat 'De mens is niets bijzonders. Hij is gewoon een deel van de aarde' aangaf een aanhanger van Spinoza te zijn? Een ecologist misschien? Dat de nazi's vrijdenkers waren? Is het werkelijk haar bedoeling om hedendaagse niet-christenen in hetzelfde schuitje te duwen als een hatelijke massamoordenaar?
Als Doornaert dan toch graag deze doos wil openen, kunnen we haar even goed helpen. Himmler mag het christendom op dat moment dan wel een 'pest' genoemd hebben, hij was heel zijn leven geobsedeerd door religie. Eerst door het katholicisme van z'n moederstaat Beieren, later door de neoheidense en ultranationalistische mengelmoes van de nazi's. De persoonlijke godsdienst van Hitler is voorwerp van discussie, maar zijn speeches en geschriften bulken van de religieuze terminologie en spreken voortdurend van een goddelijke zending. Het Vaticaan sloot in 1933 als eerste staat een verdrag met Nazi-Duitsland. De verjaardag van de Führer werd in duizenden kerken officieel gevierd – niet in vrijmetselaarsloges. Op de gesp van SS'ers staat wel degelijk 'Gott mit uns'. En niet 'Goethe mit uns' of 'Alle Menschen werden Brüder'. Ondanks langdurige inspanningen van het Vaticaan om ons anders te doen geloven, moet men in pauselijke documenten bijzonder hard zoeken naar formele veroordelingen van de nazistische gruwel. Veroordelingen van Duitse praktijken in die tijd gaan vrijwel allemaal over het verlies van kerkelijke voorrechten. Of over de pseudoheidense denkbeelden en personencultus van sommige nazi's. En over het uitroeien van gehandicapten en geesteszieken. Dat laatste weliswaar pas in 1943, toen het meest intensieve deel van het beruchte T4-programma al twee jaar voorbij was. Dat individuele gelovigen altruïstisch en rechtschapen gehandeld hebben, heeft met de Kerk als orgaan of haar doctrines niet zo veel te maken. Tenzij dan in de pragmatische zin. Priesters en nonnen hadden nu eenmaal makkelijker toegang tot onderdak en een netwerk.
Ten slotte: moet er nog iemand herinnerd worden aan de eigenlijke oorsprong van het antisemitisme (of anti-judaïsme) dat zich al 2000 jaar als een onevenaarbare schandvlek over de Europese geschiedenis verspreidt? Dat dacht ik al. Wat de andere rechtse dictaturen (Spanje, Kroatië, Italië, Vichy Frankrijk ... ) van de vorige eeuw betreft, is het zo mogelijk nog erger gesteld. Daar was de Kerk niet louter een stille medeplichtige maar integraal onderdeel van het fascistische apparaat.
Ik zou Doornaert en andere critici van het secularisme dan ook willen aanraden voorzichtiger te zijn met dit soort van de pot gerukte insinuaties. Wie kaatst, kan de bal verwachten.
_Besluit
Dat de ideeën van een groepje ongeletterde dorpers uit een nogal achterlijke uithoek van het Romeinse Rijk enkele eeuwen later datzelfde rijk en daarna de halve wereld zouden overnemen, is ongelooflijk fascinerend. De invloed van de christelijke bewegingen op de wereldgeschiedenis is enorm. Dat blijft het bestuderen waard. Maar daarom hoef je nog niet akkoord te gaan met de stelling dat het doodmartelen van een zekere Yeshua de belangrijkste gebeurtenis aller tijden was. Noch dat zijn ideeën per se de onze moeten zijn.
We mogen niet de fout maken om complexe historische processen en veranderingen toe te schrijven aan één idee, één boek, één persoon. De werkelijkheid zit complexer in elkaar. Maar wanneer je vaststelt met welk bitter verzet – voornamelijk vanwege christelijke krachten – de vroegste democratische en verlichtingsdenkers in onze cultuur te maken kregen, lijkt het minstens even moeilijk houdbaar om hun ideeën aan die christelijke krachten toe te schrijven. Dat is de zaak omkeren. Idem voor de wetenschappers en kunstenaars, tenzij die een concrete opdracht uitvoerden. Je vraagt je af waar die protomoderne geestelijken en verborgen democraten zich al die eeuwen in stilte mee bezig hebben gehouden.
Jammer genoeg is de geschiedenis behoorlijk duidelijk. De Kerk verzette zich vrijwel steeds actief tegen sociale en democratische vooruitgang. Of ze was rijkelijk laat met haar eventuele goedkeuring. En dan heb ik het niet over abortus en euthanasie. Scheiding van Kerk en Staat, onderwijs (in de volkstaal), de sociale strijd, algemeen stemrecht, internationaal recht, vrouwenrechten (binnen en buiten de Kerk), anticonceptie, (homo)seksualiteit, geassisteerde voortplanting en andere medische spitstechnologie, nieuwe kunstvormen, humor, erkenning van minderheden enzovoort. De talloze schandalen die zelfs recent nog aan de oppervlakte kwamen zijn de lezer goed bekend. Ik denk niet dat kerstliedjes en klassieke muziek daar veel aan veranderen.
Nee, het christendom is wellicht niet de oorzaak van alle kwaad in onze geschiedenis. Maar de oorzaak van alle goeds? Dat is in het licht van de feiten onhoudbaar.
Toch de moeite zich daarover even te bezinnen.
Lees hier Hoezo, christelijke waarden als vredevolle erfenis? Een brief aan Mia Doornaert, de reactie van Lodewijck Jonckheere op het stuk van Mia Doornaert.
Meer van Wietse Wiels