24 juli 2025
Zijn ze niet beschaamd?
De wortels van morele verontwaardiging en de gelaagde menselijke natuur
'Je zal sterven in de cel.' Met deze woorden veroordeelde een rechter in het Verenigd Koninkrijk een man tot levenslang voor verkrachting en moord, gepleegd bijna 60 jaar eerder op Louisa Dunne, een vrouw van 75. Volgens Britse media gaat het mogelijk om de oudste onopgeloste zaak die alsnog tot een proces leidde in het VK. Want daar bestaat geen verjaring voor zware misdrijven zoals moord en verkrachting. De publieke opinie kon het wel smaken: wie ernstig onrecht pleegt, moet daarvoor gestraft worden.
We denken dan al snel aan een zaak dichter bij huis die een heel andere ontknoping kende. Annie De Poortere verdween jaren geleden. Haar toenmalige echtgenoot gaf haar als vermist op. Veel later bleek dat hij haar waarschijnlijk zelf had gedood en in de tuin begraven. Toch wordt hij niet vervolgd voor moord. De feiten zijn gekwalificeerd als doodslag, en die zijn in België intussen verjaard. 'Recht en rechtvaardigheid vallen hier niet samen', zegt de advocaat van de familie. De kans op echte bestraffing is klein.
Twee bijna gelijkaardige verhalen, maar een totaal andere afloop. In het ene land krijgt een 92-jarige dader alsnog levenslang. In het andere komt er zelfs geen proces voor de zwaarste aanklacht. Dit roept grote publieke verontwaardiging op. De vraag die we ons hier stellen is: waarom reageren sommigen zo sterk als anderen regels overtreden? Waarom klinkt er geroep om harde straffen? En waar komt die morele verontwaardiging vandaan als straffen uitblijven?
Het antwoord ligt dieper dan wetten, of strafmaten of procedures. Het heeft te maken met wie we zijn: emotionele, culturele en denkende wezens. De Nederlandse primatoloog Carel van Schaik en Duitse historicus Kai Michel vatten dit mooi samen in een piramidemetafoor met drie lagen: onze intuïties, onze cultuur, en onze rede. Deze metafoor verdient extra aandacht, omdat ze onze complexiteit raakt. We zijn niet alleen vertellende en voelende primaten, maar ook ambivalente conformisten, en soms dubieuze morele huichelaars.
De onderste brede laag van de piramide is onze eerste natuur: intuïties en emoties. Dit zijn emoties, intuïties en psychologische reacties die zich hebben ontwikkeld als aanpassingen aan de ecologische en sociale omgeving waarin onze evolutionaire geschiedenis zich voltrok. Ze zijn gevormd over duizenden generaties in kleine groepen jagers-verzamelaars. In die context ontwikkelden we automatische reacties die ons hielpen te overleven, zoals ouderliefde, groepsgevoel, afkeer van bedrog en woede bij onrecht. Zulke reacties zijn niet aangeleerd, maar diep in ons ingebakken, ook al zijn ze bij de ene persoon meer uitgesproken dan bij de andere. Wanneer iemand een misdrijf pleegt en ermee wegkomt, voelen we instinctief dat er iets niet klopt. Dit gevoel is geen rationele afweging, maar een reflex: de emotionele verontwaardiging.
Boven deze intuïtieve laag ligt onze culturele natuur. Die bestaat uit de normen en waarden waarmee we opgroeien, wat we als normaal en vanzelfsprekend ervaren. De Franse socioloog Pierre Bourdieu noemt dit 'habitus': het patroon van denken en handelen dat vanzelfsprekend lijkt binnen een samenleving. Deze culturele tweede natuur verschilt per tijd en plaats. In België bijvoorbeeld is het idee van verjaring ingeburgerd: na verloop van tijd laten we sommige misdrijven rusten. In het Verenigd Koninkrijk bestaat dat niet voor moord. Zulke culturele verschillen kleuren onze morele intuïties. Wat in het ene land als rechtvaardig voelt, kan elders als onrecht worden gezien. Zo ontstaat via cumulatieve culturele evolutie lokale variatie bovenop dezelfde universele aandriften.
Het topje van de piramidemetafoor is onze derde natuur: de rede. Die probeert alles rationeel te benaderen. Ze zegt: 'De wet is toegepast zoals ze hoort'. We begrijpen dat regels nodig zijn, dat procedures gevolgd moeten worden. Maar die redenering botst soms met onze intuïtie. Wat wettelijk klopt, voelt niet altijd rechtvaardig. En dat wringt. De spanning tussen onze intuïtie, cultuur en rede verklaart waarom zulke rechtszaken ons raken. Ze botsen met onze eerste natuur (we voelen morele verontwaardiging), wringen met onze culturele verwachtingen (zo zouden wij dat oplossen), en zetten onze rede onder druk.
Waarom is onze eerste natuur zo gevoelig voor onrechtvaardige behandeling? Daarvoor moeten we terug naar onze evolutionaire oorsprong. Het leven als rondtrekkende jager-verzamelaar, dat bijna 99 procent van onze menselijke evolutie besloeg, vormde de basis voor onze psychologie. Omdat overleven afhing van een goed functionerende groep, noemen antropologen ons wel eens 'normatieve dieren'. We volgen groepsregels niet alleen uit dwang, maar ook omdat we anderen scherp in de gaten houden. In kleine, hechte groepen was wederzijdse afhankelijkheid essentieel. Wie profiteerde zonder bij te dragen, bracht iedereen in gevaar. Daarom ontwikkelden mensen een sterke neiging om normovertreders te bestraffen, zelfs als dat henzelf iets kostte. Straf beschermde de stabiliteit van de groep.
Dat we zo heftig reageren op onrecht is geen toeval. Morele verontwaardiging is geen moderne gril, maar een diepgeworteld mechanisme dat zich over duizenden generaties heeft ontwikkeld. Primatologen als Christopher Boehm en Richard Wrangham benadrukken dat groepsbestraffing cruciaal was bij het beteugelen van impulsieve agressie en het ontstaan van het menselijke geweten. Ook evolutiebioloog Robert Trivers ziet in morele verontwaardiging een belangrijke evolutionaire functie: ze helpt ons wederkerige relaties te beschermen en voorkomt dat we blijven samenwerken met wie ons vertrouwen misbruikt. Morele verontwaardiging waarschuwt anderen dat bepaald gedrag niet wordt getolereerd en kan in sommige gevallen leiden tot straf – van subtiele sociale uitsluiting tot openlijke vergelding. Straf is daarmee niet alleen een juridische handeling, maar ook een krachtig sociaal signaal: een duidelijke boodschap waar de grens ligt.
Maar Trivers wijst ook op de keerzijde. Straf is een krachtig, maar dubbelsnijdend zwaard. Wie straft, loopt het risico op tegenreactie. Wraak kan omslaan in een vicieuze cirkel. De neiging om wie niet conformeert te straffen noemen we punitiviteit. Die neiging kan zich uiten in een roep om strenge en rechtmatige straffen tot zelfs vigilantisme, het recht in eigen handen nemen. Vroeger was de publieke schandpaal een alledaags middel om overtreders te bespotten en vernederen. Vandaag gaat dat subtieler via sociale uitsluiting, roddel of reputatieschade. Het principe blijft hetzelfde: bestraffing als sociaal controlemechanisme is springlevend. Culturele evolutie zorgt voor variatie in de manier waarop dit gebeurt; zo verjaren bepaalde feiten in België wel, maar niet in het Verenigd Koninkrijk.
Onze neiging om te straffen is diep verankerd in onze evolutie – het hielp onze voorouders om samen te werken en conflicten te vermijden. Maar deze neiging kan ook doorslaan in ongecontroleerde wraak. Daarom ontwikkelden we instituties zoals rechters, jury's en wetten die onze emoties in goede banen leiden. Zoals Morris Hoffman uitlegt in zijn boek The Punisher's Brain zijn deze instituties geen tegenpool van onze gevoelens. Ze zijn een cultuurvorm die voortkomt uit onze morele emoties en deze tegelijk begrenst en tempert. Ze maken straffen eerlijker, proportioneel en gebaseerd op bewijs, en beperken zo het risico op willekeur of escalatie.
Juist daarom raken de twee gevallen die we aan het begin bespraken ons zo diep. In het Verenigd Koninkrijk doet het rechtssysteem, ondanks de lange tijd die verstreek, wat onze eerste natuur verlangt: het bestraffen van ernstige misdrijven. In België wringt het systeem met onze morele verwachtingen. Het is juridisch correct, maar roept protest op van onze eerste natuur. Deze spanning tussen intuïtie, cultuur en rede maakt duidelijk hoe complex rechtvaardigheid is – en waarom zulke rechtszaken ons blijven raken.
Meer van Lieven Pauwels en Ann De Buck