15 oktober 2025
Model voor maatschappelijke evolutie
Natuurwetenschappers hanteren een driedelig model. Een waarnemer kijkt naar de dynamiek van een systeem dat volgens wettenfunctioneert. In de wereld van de grote objecten zijn dat de natuurwetten van de ruimtetijd en in de wereld van de atomen en hun elementen de wetten van de kwantummechanica. Met die wetten worden op basis van de positie van het systeem op één bepaald moment vorige of volgende posities berekend, deterministisch als het gaat over grote objecten, statistisch voor elementen als elektronen en fotonen.
Verrijkt zo’n benadering van drie-eenheid tussen ‘waarnemer – wetten van de dynamiek – posities in de tijd’ onze kijk op de samenleving? De wetten van onze samenleving zijn door mensen bedacht en aanpasbaar. De positie die een samenleving beschrijft op één bepaald moment kan uit het verleden gereconstrueerd worden. De waarnemer in het schema maakt ieder van ons medeverantwoordelijk voor de toekomstige positie.
_De dynamiek veranderde drastisch na de oliecrisis van 1973
Structuren van de naoorlogse welvaartsstaat liepen vast door weinig efficiënte staatsbedrijven. Na de val van de Berlijnse Muur (1989) leek ook het communisme verslagen. Handelsbarrières werden geslecht en bedrijven ontpopten zich tot wereldwijde multinationals. Hightechbedrijven verbrandden kapitaal om de wereld te veroveren met een schaamteloze ‘move fast and break the law’ aanpak. De politiek zag dat dit goed was voor de groei van het BNP, verlaagde belastingen, verminderde controles en privatiseerde veel bevoegdheden. Mensen gedroegen zich steeds meer als gewillige, individuele consumerende klanten.
_De maatschappelijke positie kantelde
In onze contreien nam de ongelijkheid toe en in Azië, vooral in China, overstegen hele groepen mensen de armoede. In de EU en vooral de VS ontstaan twee maatschappelijke lagen. Enerzijds zijn er (super)rijken, eigenaars of hoofdaandeelhouders van grote bedrijven. Zij bezitten kapitaal en zetten dat wereldwijd in. Om dat kapitaal meer te laten renderen willen ze een zo groot mogelijke individuele vrijheid en zo weinig mogelijk reglementering. Door weinig transparante financiële constructies betalen ze minimaal belastingen. Anderzijds staat daartegenover een grote massa van individuen die geïsoleerd worden in hun rol van consument, die afhankelijk zijn van de lokale situatie van de arbeidsmarkt, die hun reguliere belastingen betalen en zich moeten laten ondersteunen volgens de sociale voorzieningen van hun land als het tegenzit door verlies van job, ziekte, enz. Er is overvloed van alles maar consumentisme blijkt geen goede zingever waardoor het aantal stressgerelateerde ziektes snel toeneemt. Dan zwijgen we nog van landen in ontwikkeling waar de arbeidsvoorwaarden echt precair zijn om aandeelhouderswaarde te maximaliseren.
_We doen allemaal mee aan de veranderingen
Velen voelen zich bedrogen door politici van traditionele partijen die in de voorbije decennia vele taken uitbesteedden aan bedrijven, belastingparadijzen opzetten om hoofdkantoren te lokken en geen fundamentele oplossingen boden toen het grondig mis liep met de banken (2008), het klimaat en de milieuvervuiling (wat we al sinds de jaren ’70 zien aankomen). In een zoektocht naar oplossingen kiezen burgers steeds meer voor populistische politici die problemen uitvergroten en te gemakkelijke oplossingen voorstellen.
Deze politici komen met oplossingen in twee varianten. Uiterst rechts is weinig inclusief en wilt terug naar een geïdealiseerd verleden waar de waarden christelijk waren, de leiding bij witte mannen lag en relaties heteroseksueel waren. In de VS, op dit moment de speeltuin voor deze groep, zien we dat rechts schaamteloos samenwerkt met hun sponsors uit de kapitaalrijke elite, rechtspraak negeert en alle regulering overboord zet. Uiterst links is inclusief voor minderheden en zet de tegenstelling tussen de elite en de massa op scherp. Hun oplossing bestaat erin de rijken te laten betalen. Tussen die twee uitersten hopen klassieke partijen stand te houden door van beide walletjes te blijven eten. De vraag is of hun aanpak nog overtuigt en zo een kanteling naar rechts of links kan tegenhouden.
_De dynamiek van de afkalvende democratie tegengaan hangt af van onze keuzes
De democratie beschermt rechten van minderheden door parlementair overleg waar alle tegenstellingen aan bod komen, met wetten en onafhankelijke rechtspraak en met een uitvoerende macht van een vrij verkozen meerderheid. Om de democratie te behouden moet in verschillende landen de huidige werking aangepast worden aan verwachtingen van de burgers. In ons land is dat bijvoorbeeld de te sterke particratie aanpakken, in landen als het VK en Frankrijk de ‘the winner takes it all’-benadering, in Nederland de eindeloze verdeling van parlementszetels. Het is overal nodig de burger dichter bij de politiek te betrekken. Daarvoor helpen initiatieven als burgerpanels en burgerparlementen én concrete oplossingen voor reële problemen van de burger. Burgers bewust maken van hun actieve rol in de sociale evolutie begint in elk gezin en in het onderwijs.
De hogere verantwoordelijkheidszin van de burger moet leiden tot een andere manier om onze sociale processen in te richten. Het pure ‘markt’denken dat nu overheerst, moet leiden naar een breder ‘ecologisch’ denken. Daarin wordt kapitaal ondergeschikt gemaakt aan ecologische waarden als welzijn voor allen, een faire verdeling van de welvaart en respect voor de draagkracht van de planeet. Dat kan gerealiseerd worden door een deel van de bedrijven te structureren als coöperatieven, door verstandig doorgevoerde reglementering en een overheid die in staat is die reglementen te controleren.
In de huidige geopolitieke evoluties moet de EU het proces om de toekomstige samenleving menswaardig te laten evolueren mee bepalen. Daarbij zal het belangrijk zijn om de interne belemmeringen voor samenwerking tussen landen te elimineren en innovatie voor ecologische productieprocessen en materialen te stimuleren. De voorgenomen gigantische investeringen in defensie kunnen hierbij een handje helpen. Een gestroomlijnde Europese fiscaliteit moet helpen de ongelijkheid te beperken.
Fora als de VN en de Wereldbank dienen aangepast te worden aan de huidige en de toekomstige samenstelling van de wereldbevolking. Daarom moet de vertegenwoordiging geregeld worden van continenten als Afrika en Zuid-Amerika en landen als India.
Gebaseerd op dit soort pijlers heeft de transitie van de huidige gepolariseerde samenleving naar een meer op mensenmaat gemaakte samenleving een kans op slagen. Maar vooral, vergeet je eigen rol hierin niet.
_Literatuur
De wetenschappelijke benadering in deze tekst komt uit Het ontstaan van de tijd (Thomas Hertog, 2023, zie ook deze Gedachtestreep). De statements over de samenleving en keuzes zijn geïnspireerd door Eigen planeet eerst (Roxane van Iperen, 2025) en interviews over ‘Wat iedereen aangaat’ (Mark L. Adriaanse).