2 maart 2024
Middeleeuwse medemensen - De clichés over de donkere eeuwen voorbij
De auteurs zijn historici gespecialiseerd in de middeleeuwse geschiedenis. Samen stonden zij ook in voor de eindredactie van het werk.
Jonas Roelens is verbonden aan de UGent. Hij doctoreerde over sodomie in de vroegmoderne Zuidelijke Nederlanden en is co-auteur van het boek Verzwegen verlangen, een geschiedenis van de homoseksualiteit in België.
Nathan van Kleij is docent middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn onderzoek richt zich vooral op de laatmiddeleeuwse stad, met een focus op de 15e eeuw.
Nathan van Kleij is docent middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn onderzoek richt zich vooral op de laatmiddeleeuwse stad, met een focus op de 15e eeuw.
Het is de bedoeling van de initiatiefnemers kennis bij elkaar te brengen over de middeleeuwse mens en daarbij komaf te maken met een aantal vastgeroeste clichés. Daartoe doen zij een beroep op een achttal collega’s mediëvisten, die elk op hun vakgebied deze clichés zullen aanpakken. Ieder van hen belicht een ander onderdeel van de middeleeuwse samenleving: geloof en wetenschap, politiek en geweld, seksualiteit en sociale samenhang. Daarbij wordt vaak vastgesteld dat een aantal van die denkbeelden niet op de middeleeuwen van toepassing zijn maar in feite later ontstaan zijn in de 16e en 17e eeuw.
De middeleeuwse vorsten waren niet autoritair. Het absolutisme is eerder iets van de 17e en 18e eeuw. In de middeleeuwen waren er continu onderhandelingen tussen vorst en onderdanen met betrekking tot stedelijke vrijheden, economische maatregelen, heffingen en belastingen. Er was geen echte democratie, maar allerminst een alleenheerschappij van de vorst.
De rechtspraak was niet zo gewelddadig en wreed zoals voorgesteld in Torture Musea en tv-series. Lijfstraffen waren niet de regel. Ze werden meestal slechts opgelegd bij recidive. De doodstraf kwam niet vaak voor. Geldboetes, verbanningen en verplichte pelgrimstochten waren meer aan de orde. Inquisitie en heksenverbrandingen dateren uit de 16e eeuw en later.
De hygiëne kon uiteraard de hedendaagse toetsing niet doorstaan. Mensen en dieren leefden nu eenmaal dicht bij elkaar. Er kon ook niet regelmatig van kledij gewisseld worden. Baden gebeurde evenmin dagelijks. Dit was eerder een sociaal gebeuren waarvoor men samenkwam in stedelijke openbare badhuizen. De overheid nam ook maatregelen om de hygiëne te bevorderen en hergebruik van afvalstoffen te stimuleren. De eerste grote epidemiegolf van de pest in de periode 1346-1353 maakte duizenden slachtoffers. De overheid zette zich in voor de bestrijding ervan en vaardigde talrijke goedbedoelde, maar daarvoor niet altijd efficiënte, ordonnanties uit.
In de middeleeuwen waren er zoals nu aanzienlijke standenverschillen. Wel ontstond er in de Lage Landen, als eerste regio in West-Europa, een gegoede middenklasse. Intense handel, toenemende nijverheid, vooral de productie van hoogwaardig laken, verhoging van de lonen door een tekort aan arbeidskrachten na de grote pestepidemie, hadden een positieve impact op de levensstandaard van de gewone man.
De middeleeuwen waren geen pure mannenmaatschappij. Er waren ook vrouwelijke machthebbers die met klank hun grondgebied wisten te verdedigen. Jongens en meisjes kregen vaak dezelfde scholing. Zonen en dochters erfden gelijk. De vrouw kon zonder toestemming van de man handeldrijven. Pas in de Renaissance wordt haar vrijheid beknot.
In de Middeleeuwen heerste er een tamelijke seksuele vrijheid, afhankelijk van leeftijd, sociale klasse en geaardheid. Overspel, incest, sodomie en bestialiteit werden wel vervolgd. Prostitutie werd beschouwd als een noodzakelijk kwaad, een uitlaatklep voor mannen, en werd dan ook gereguleerd: bepaalde delen en straten van de stad, sommige badhuizen. De kerkelijke autoriteiten poogden wel het seksleven te beperken door te focussen op de voortplanting. Onze middeleeuwse broeders en zusters stoorden er zich niet te veel aan…
Ook in de Middeleeuwen werden er wetenschappelijke ontdekkingen gedaan die hun impact hadden op het dagelijkse leven. Reeds in de vroege Middeleeuwen werden de Griekse en Latijnse wetenschappelijke traktaten herontdekt en bestudeerd. In 1088 werd de eerste universiteit in Bologna gesticht. Dat de aarde bolvormig was, werd algemeen aanvaard. De eerste brillen dateren van begin 14e eeuw. Nee, de Middeleeuwen waren niet zo duister.
Door de opkomende handel en vooral de lakennijverheid werden de Lage Landen een onderdeel van een groot Europees netwerk. De internationale handel bevorderde culturele uitwisselingen en het harmonieuze samenleven van christenen, moslims en joden. De Middeleeuwen waren niet wereldvreemd.
De auteurs tien auteurs maken in evenveel hoofdstukken komaf met de donkere eeuwen die wij doorgaans aan de Middeleeuwen verbinden. Eens te meer wordt er bewezen dat veralgemening uit den boze is. De redacteurs kunnen bijgetreden worden in hun conclusie:
“Dé middeleeuwen bestaan niet, want het beeld van de middeleeuwen wordt telkens opnieuw bijgeschaafd door nieuwe generaties historici die op basis van de maatschappelijke tendensen in hun eigen tijd andere aspecten voor het voetlicht plaatsen.”
“Dé middeleeuwen bestaan niet, want het beeld van de middeleeuwen wordt telkens opnieuw bijgeschaafd door nieuwe generaties historici die op basis van de maatschappelijke tendensen in hun eigen tijd andere aspecten voor het voetlicht plaatsen.”
Het werk richt zich zeker niet tot gespecialiseerde historici. Die weten al lang dat de besproken clichés geen hout snijden. De verschillende exposés zijn wel verhelderend voor de leek die op toegankelijke wijze zijn of haar inzichten over de Middeleeuwen kan bijstellen. Af en toe wordt er ook de link gelegd naar de huidige tijd. Bij de bespreking van de pestepidemie wordt er verwezen naar de recente Covid-19-epidemie. Vermogensongelijkheid bestaat nog evenzeer.
De lectuur is zeker geen zware kost. Voor wie zich verder wil verdiepen volgt er na elk hoofdstuk een korte bibliografie. Zo leveren de auteurs een interessante bijdrage over diverse aspecten van het middeleeuwse leven en bewijzen ze dat geschiedenis vervelend noch saai is.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
