13 maart 2024
Tussen geld en god - Dostojevski voor beginners
Arthur Langeveld doceert Russische literatuur en geschiedenis aan de universiteit van Utrecht. Hij is vooral bekend van zijn vertalingen van werken uit de klassieke Russische literatuur. Van zijn hand zijn ook een aantal overzichtswerken: “Moderne Russische literatuur” en “Russische literatuur in kort bestek”.
De biografieën over Dostojevski zijn niet op twee handen te tellen. Hij was nu eenmaal een niet onomstreden figuur. Hij gaf aanleiding tot talrijke publicaties en veel controverses. Naast enkele meesterwerken heeft hij ook mindere kwaliteit afgeleverd. Hij schreef nu eenmaal “om den brode” en was verplicht te produceren om zijn gezin te onderhouden. Daardoor liet de opbouw van zijn romans soms te wensen over.
Zijn ethische en ideologische principes werden als pretentieus beoordeeld. Dezelfde thema’s kwamen vaak terug: bittere armoede, krankzinnigheid, moord en doodslag, misbruikte vrouwen. De intriges halen soms slechts het niveau van de “keukenmeidenroman”. In die kritiek huist wel een kern van waarheid, wat niet wegneemt dat er ook hoogstaande romans uit zijn pen gevloeid zijn.
De auteur heeft niet de bedoeling gehad een alles omvattende biografie af te leveren. De meest complete biografie van de hand van de Amerikaanse slavist Joseph Frank telt meer dan drieduizend bladzijden. De ondertitel van het werk luidt dan ook “Dostojevski voor beginners”, een toegankelijke introductie op de man en zijn werk. Door de vele vertalingen van zijn boeken is de auteur als geen ander vertrouwd met zijn werk en dus zeer goed geplaatst om op beknopte, maar heldere wijze de figuur van Dostojevski te belichten.
Naast een mooi overzicht van zijn indrukwekkende oeuvre maken wij ook kennis met zijn boeiende leven. Dostojevski is amper 59 jaar oud geworden maar heeft in zijn relatief korte leven heel wat meegemaakt. Met Arme Mensen behaalde hij in 1845 zijn eerste literaire succes wat de toen 23-jarige overmoedig maakte. Hij sloot aan bij een groep revolutionairen die in 1848, het jaar van de Europese revoluties en volksopstanden, opgedoekt werd. Samen met 21 andere leden werd hij ter dood veroordeeld en na een schijnexecutie – tsaar Nikolaas I hield wel van een grapje – werd zijn straf omgezet in vier jaar strafkamp, gevolgd door tien jaar verbanning naar het leger als gewoon soldaat.
Zo kwam hij in Siberië terecht. In zijn boek Aantekeningen uit het dodenhuis gaf hij een realistisch beeld van het harde kampleven. Na het uitzitten van zijn gevangenisstraf werd hij voor tien jaar opgenomen in het leger. In zijn verbanningsoord leerde hij zijn eerste vrouw kennen. In 1859 kreeg hij ontslag om gezondheidsredenen – hij leed aan epilepsie – en kreeg toelating zich opnieuw in Sint-Petersburg te vestigen. De ondergane ontberingen zullen hem blijven tekenen en zijn werken beïnvloeden.
Geld en God zijn twee belangrijke thema’s in zijn leven en werk. Hij was niet van rijke afkomst. Hij leefde van zijn pen en was voortdurend verplicht om bij zijn uitgevers om voorschotten te bedelen. Hij ging lichtzinnig met geld om, leende overal zonder terug te betalen en kampte zijn leven lang met schulden. Door zijn ernstige gokverslaving verspeelde hij vermogens in de casino’s van Baden-Baden en Bad Homburg. Hij joeg er zijn laatste kopeke door en was verplicht geld te lenen om terug thuis te geraken. Pas na het huwelijk met zijn tweede vrouw Anna, die vakkundig zijn zaken beheerde, zal het gezin enige financiële stabiliteit kennen.
Ook God is aanwezig in al zijn werken; wel niet steeds uitgesproken maar altijd latent of onderhuids. Als gelovige verzette hij zich tegen het atheïsme dat toen furore maakte in de grootstedelijke intellectuele kringen. Hij verheerlijkte het landelijke leven met het geloof in God, de Kerk en de tsaar. In zijn roman De idioot beeldde hij een in alle opzichten goed mens uit, een moderne Christusfiguur.
De auteur beperkt zich niet tot de bekendste en meest gelauwerde romans zoals Misdaad en straf, De idioot en De broers Karamazov, maar besteedt ook voldoende aandacht aan zijn minder bekende werken: Duivels, De jongeling, De droom van een belachelijk mens en Ondergrondse notities. Dostojevski moet nu eenmaal schrijvend zijn brood verdienen, was erg productief en ook verplicht tot journalistiek werk voor diverse tijdschriften.
Op het einde van zijn leven ontving hij eindelijk de verdiende artistieke erkenning en zijn begrafenis op 31 januari 1888 was een nationale gebeurtenis.
De auteur verschaft ons een boeiende inkijk in het tumultueuze leven van deze grote Rus. Tevens krijgt de lezer de gelegenheid andere belangrijke Russische schrijvers, tijdgenoten van Dostojevski, te ontmoeten in hun verhouding met hun collega. Zo krijgen wij ook een idee van het Russische literaire leven in de tweede helft van de 19e eeuw. Dostojevski is geen onbekende. Weinigen beseffen echter welke impact zijn schrijven gehad heeft op zijn tijd en op de latere Russische schrijvers. Met dit prettig lezend boek vult de auteur deze lacune op.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
