11 januari 2025
De herschepping van de democratie
Met ‘De herschepping van de democratie’ haalt Ico Maly nog maar eens zijn maatschappijkritische pen boven. Daarin is hij erg goed en dat deed hij ook al vaak, meestal in samenwerking met uitgeverij EPO. Na het veel te jonge overlijden van zijn leermeester Jan Blommaert zet Ico Maly op zijn eigen manier het levenswerk van Jan Blommaert voort.
In 2020 schreef Maly een inleiding op het laatste werkje dat van hem verscheen Jan Blommaert, Wat was er echt belangrijk in mijn academisch leven? Dat is tevens de intellectuele erfenis, van een publieke intellectueel, van iemand, die zoals Maly schrijft, een enorm rijke en veeleisende academische loopbaan op topniveau combineerde met een uitzonderlijk maatschappelijk engagement.
Blommaert noemde zichzelf een kennisactivist en die eretitel verdient Ico Maly mijns inziens ook. Hij behoort tot dat kleine, maar belangrijke groepje van Vlaamse kritische intellectuelen die met hun kritische pen het ‘nieuwe normaal’ van het neoliberalisme bestrijden. “Een neutrale houding ten opzichte van kennis is onmogelijk, want het zou kennis slap, machteloos, van weinig betekenis maken in de ogen van degenen die eraan worden blootgesteld. Daarom hebben we een activistische houding nodig, een waarin de strijd om kennis door macht, waarbij kennis wordt geactiveerd als een belangrijk instrument voor de bevrijding van mensen, en als een centraal instrument ter ondersteuning van elke poging om tot een rechtvaardiger en eerlijker maatschappij te komen.” (p. 59)
In De herschepping van de democratie doet Ico Maly zijn minitieus spitwerk naar de wortels van extreemrechts nog eens over waarop hij zich kan beroepen op eerdere werken van hem die ik in deze recensie even ter herinnering wil brengen. Hij focust zich voor dit boek echter op de Vlaamse politieke toestand of zoals hij zelf in zijn inleiding schrijft: “Dit boek is een diagnose van de kanteling naar een wereld waar de ento-culturele groep opnieuw primeert op individuele rechten. Waar gelijkheid ondergeschikt wordt gemaakt aan de natie en de ‘economie’ en waar mensenrechten neergezet worden als relatief, en zelfs als antidemocratisch.” (p.13) Hij analyseert daarin hoe in de dialectiek tussen media, politieke, intellectuelen en burgers, de democratie en politiek in het algemeen verbeeld wordt. En meer specifiek, hoe in de laatste drie decennia de democratie constant discursief gebruikt en misbruikt wordt.
Ico Maly is docent Digital Media & Politics aan de Tilburgse Universiteit en hoofdredacteur van Diggit Magazine en vooral gekend van enkele dikke en geleerde boeken onder andere N-VA, analyse van een politieke ideologie waarmee hij in 2012 promoveerde als doctor in de cultuurwetenschappen aan de universiteit van Tilburg, Nieuw Rechts, waarin hij Nieuw Rechts en haar rechts gramscianisme als een antwoord ziet op de New Left en het denken en handelen van de soixante-huitards van vijftig jaar geleden.
In die werken gaat deze geëngageerde wetenschapper op zoek naar de historisch-filosofische wortels van de verlichting en plaatst hij het denken van Bart De Wever en zijn N-VA, maar ook van de alt-right in de Verenigde Staten en bij ons - de werkzaamheden van Schild en Vrienden kwamen uitvoerig aan bod in zijn ‘Nieuw Rechts’ - in het kader van een eng begrepen en conservatieve lezing van de verlichtingsfilosofen. De N-VA is het voorbeeld van een Nieuw Rechtse antiverlichtingspartij geworden die de ideologische lakens uitdeelt in België. Nog geen alt-right zoals het Vlaams Blok, maar een alt-light versie ervan die met zogenaamd realistische standpunten voor de dag komt.
Deze goed onderbouwde analyse doet hij in Hedendaagse antiverlichting nog eens dunnetjes, maar op een zeer heldere manier over. Het gaat om een essay van niet meer dan150 bladzijden. Daarmee richt Maly zich, zoals hij zelf zegt, uitdrukkelijk tot een ruimer publiek. “Met dit boekje wil ik lijnen trekken, ik wil de betrokken en de (nog niet) betrokken burger duidelijkheid verschaffen over het grotere historische frame waarbinnen de hedendaagse politiek zich afspeelt.” (p.25)
Verlichting en antiverlichting
Hij doet deze oefening in drie hoofdstukken. In het eerste ‘De claim op de verlichting’ focust hij op de steeds maar herhaalde claim van politici en opiniemakers die de verlichting begrijpen als een ondeelbare set waarden die ons ‘verlicht’ zouden maken en die daarom te alle prijzen moeten verdedigd worden. Hij richt zich niet alleen tot een Bart De Wever, maar ook tot een zeer uiteenlopend gezelschap dat het debat vanuit een volgens hem eenzijdige kijk op de verlichting beheerst: Patrick Dewael, Leo Neels, Tinneke Beekman, Marc De Vos, Ivan Van de Cloot, Maarten Boudry, Gwendolyn Rutten en co worden in één adem genoemd. Volgens Maly wordt de verlichting gretig bovengehaald als er verwezen wordt naar de radicale islam. De verlichting dat zijn wij, westerlingen. “Ons land, ons model, onze normen, onze regels, onze identiteit worden gekenmerkt door de verlichting.” (p. 42) Dat noemt hij de zelfverbeelde verlichting.
Hij doet deze oefening in drie hoofdstukken. In het eerste ‘De claim op de verlichting’ focust hij op de steeds maar herhaalde claim van politici en opiniemakers die de verlichting begrijpen als een ondeelbare set waarden die ons ‘verlicht’ zouden maken en die daarom te alle prijzen moeten verdedigd worden. Hij richt zich niet alleen tot een Bart De Wever, maar ook tot een zeer uiteenlopend gezelschap dat het debat vanuit een volgens hem eenzijdige kijk op de verlichting beheerst: Patrick Dewael, Leo Neels, Tinneke Beekman, Marc De Vos, Ivan Van de Cloot, Maarten Boudry, Gwendolyn Rutten en co worden in één adem genoemd. Volgens Maly wordt de verlichting gretig bovengehaald als er verwezen wordt naar de radicale islam. De verlichting dat zijn wij, westerlingen. “Ons land, ons model, onze normen, onze regels, onze identiteit worden gekenmerkt door de verlichting.” (p. 42) Dat noemt hij de zelfverbeelde verlichting.
Tegen dergelijke eendimensionale benadering van de verlichting reageert Maly. Het gaat niet over een eenduidige erfenis, maar over een complexe en veellagige beweging. In navolging van Jonathan Israel en Zeev Sternhell onderscheidt de auteur een radicale en een gematigde verlichting. De radicale verlichtingsdenkers zoals Nicolas de Condorcet, Denis Diderot, Jean Le Rond d’Alembert, Guillaume-Thomas François Raynal, Olympe de Gouges, Thomas Paine en Joel Barlow stellen de emancipatie van de hele mensheid centraal. De mensheid is één en ondeelbaar. Elk kind wordt geboren met dezelfde natuurlijke rechten en die zijn onvervreemdbaar.
Naast de meer gematigde filosofen onderscheidt Maly ook een conservatieve groep waartoe hij Edmund Burke (het grote voorbeeld van Bart De Wever) en Johann Gottfried von Herder rekent, die hij eerder antiverlichtingsintellectuelen noemt die hun bron vinden in het nationalisme. Bij hen ligt de nadruk niet op het universele, maar op het particuliere, het unieke, op alles wat de mensheid verdeelt en isoleert. Elk individu heeft de plicht om het kostbare weefsel - niet toevallig de titel van een boek van Bart De Wever - van de natie te vrijwaren voor veranderingen, elke verandering kan immers het hele organisme in gevaar brengen.
Het is zeker ook niet toevallig dat Jan Blommaert al in 1993, samen met Jef Verschueren, de Arkprijs voor het Vrije Woord kreeg voor hun gezamenlijk dissident onderzoek – toen al – over Het Belgische Migrantendebat met als ondertitel ‘de pragmatiek van de abnormalisering’. Het was een uitstekend boek waarin ze het toenmalige integratiebeleid van het Koninklijk Commissariaat voor de Migranten onder leiding van Paula D’Hondt, die volgens hen de migrantenproblematiek zonder omwegen aan de deur van de allochtonen en hun cultuur legde, aan de kaak stellen. In een blog van 2015 komt Blommaert daar op terug en vergelijkt hij de uitspraken van De Wever en andere NV-A- coryfeeën met het toenmalige Vlaams Blok-discours. Die blog verdient meer aandacht. https://jmeblommaert.wordpress.com
Ideologische strijd
Hoe die ‘herschepping van de democratie’ tot stand moet komen, in de betekenis zoals Vlaams Belang en N-VA er meer en meer aan beginnen te geven, beschrijft Ico Maly op een zorgvuldige manier en dat niet alleen via academisch onderzoek, maar ook via voorbeelden uit het dagdagelijkse politieke leven hoe de democratie geruisloos geherdefinieerd wordt. Drie elementen zijn volgens hem cruciaal in de opbouw van dat rechtse gramscianisme. “Extreemrechts,” zo zegt Ico Maly, “heeft het woord democratie gekaapt en de betekenis ervan veranderd in haar tegendeel.” Die analyse van het neoliberalisme, de media, het populisme, het primaat van de politiek en waarom democraten een ideologische strijd moeten voeren. Dat is de kern van Maly’s boek dat niet alleen gericht is tegen De Wever.
Hoe die ‘herschepping van de democratie’ tot stand moet komen, in de betekenis zoals Vlaams Belang en N-VA er meer en meer aan beginnen te geven, beschrijft Ico Maly op een zorgvuldige manier en dat niet alleen via academisch onderzoek, maar ook via voorbeelden uit het dagdagelijkse politieke leven hoe de democratie geruisloos geherdefinieerd wordt. Drie elementen zijn volgens hem cruciaal in de opbouw van dat rechtse gramscianisme. “Extreemrechts,” zo zegt Ico Maly, “heeft het woord democratie gekaapt en de betekenis ervan veranderd in haar tegendeel.” Die analyse van het neoliberalisme, de media, het populisme, het primaat van de politiek en waarom democraten een ideologische strijd moeten voeren. Dat is de kern van Maly’s boek dat niet alleen gericht is tegen De Wever.
Zijn opvattingen over democratie, mensenrechten, het middenveld en woke verschillen echter niet wezenlijk van die van het Vlaams Belang. Laten we De Wever niet als de grote redder van de democratie uitroepen. Integendeel: de laatste twintig jaar heeft hij de democratie voortdurend vernauwd. "Hij heeft ze verkocht als iets compleet anders, vooral dan met zijn notie van het primaat van de politiek en zijn injectie van het nationalisme. Hij wil een politiek zonder kritisch middenveld, zonder tegenmachten. Ook de rechtspraak deelt in de klappen. Hoven die mensenrechten verdedigen noemt hij een democratisch probleem - en ook Mark Elchardus schrijft dat in ‘Reset’. Dergelijke nauwe definiëring van de democratie spreidt het bedje voor Vlaams Belang. In Maly’s analyse treden drie elementen op de voorgrond die de opbouw van de nieuwe hegemonie moeten verklaren. De aandachtige lezer die de radicale kritiek van Maly wil volgen moet ze alle drie goed voor ogen houden. In volgorde zijn dat:
- De dominantie van het neoliberale kapitalisme: met wortels in de jaren zeventig van vorige eeuw werd het neoliberale kapitalisme in de jaren 90 het dominante paradigma om de wereld te organiseren. Dat neoliberale kapitalisme is niet alleen een economische ideologie die is ingebed in allerhande nationale en supranationale instellingen, het is ook een samenlevingsmodel dat wordt ge(re)produceerd in culturele discoursen en praktijken.
- Een heropleving van etnisch-cultureel nationalisme, niet het minst in voormalige Sovjetstaten: die opmars is intussen een globaal fenomeen en hoewel dat nationalisme zich steeds meer profileert als een alternatief voor het ‘globalisme’ is het een wezenlijke steunpilaar van de neoliberale ordening. Het sluit de democratie op en zorgt ervoor dat de staat prioritair de concurrentiepositie van de natie moet bewaken. Het wordt een vergaarbak van antipolitieke sentimenten, maar bevraagt de structuur van de neoliberale globalisering niet ten gronde.
- De structurele veranderingen in het medialandschap: de media verschoven van een veld gedomineerd door een publieke omroep en politieke media naar commerciële media en uiteindelijk naar een algoritmisch gedomineerde commerciële aandachtseconomie. Een concreet gevolg hiervan is de opgang van entertainment, sensatie en ook fakenieuws en complottheorieën. Het is in dit samenspel van traditionele media, digitale media, journalisten, politieke partijen, platformen en intellectuelen dat de partij niet alleen de stem van het volk kan claimen, maar ook de democratie an sich herdefiniëren. De democratie wordt verengd tot de stem van het Vlaams Belang. Iedereen die zich verzet tegen regeren met Vlaams Belang is dan een antidemocraat die de stem van het volk negeert.
Via dit uitmuntende boek krijgt de lezer niet alleen zicht op de politiek-historische scène waarbinnen zijn/haar leven zich voltrekt, maar de auteur nodigt ook uit om op een zindelijke en genuanceerde manier om te gaan met een stukje westerse ideeëngeschiedenis waarin ‘onze’ waarden en normen vorm hebben gekregen, maar op een andere manier dan waarop ze nu gretig worden boven gehaald.
Bij deze mijn grote dank aan Ico Maly - en aan uitgeverij EPO - om de actuele N-VA- politiek, die van een alt-light almaar meer begint op te schuiven naar een alt-right versie à la het Vlaams Belang, in een ruimer historisch-filosofisch kader te hebben geplaatst. De herschepping van de democratie is een ruim analysekader voor links geworden.
Walter Lotens
Meer van Walter Lotens
Walter Lotens