11 februari 2025
De terreur van het optimisme
Na zijn gebundelde interviews op zoek naar antwoorden over ‘Het conservatieve denken’ (2015) en het succes van zijn literair debuut met ‘De schaduw van Caesar’ (2018), schreef Jelle Dehaen nu een boek over de Franse Revolutie, bekeken vanuit de invalshoek van Manon Roland.
Jelle Dehaen is historicus en filosoof. Naar eigen zeggen besloot hij dit boek te schrijven om de Franse Revolutie “definitief” uit te leggen. Hij maakt een biografische schets van het korte leven van Manon Roland. Hij gebruikt haar leven om het grote verhaal van de Franse Revolutie te vertellen vanuit het oogpunt van een tijdgenote, die er dan ook nog zeer intensief aan deelnam. Hij wil niet enkel feitjes bij elkaar schrijven, maar vooral inzicht bijbrengen in die revolutionaire beweging buiten proportie.
Manon Roland werd geboren in Parijs in 1754 en overleed ook in Parijs in 1793 door het mes van de guillotine. Ze heette eigenlijk Marie-Jeanne Phlipon. Manon was haar roepnaam in haar jeugd en na haar huwelijk met de veel oudere Jean-Marie Roland de la Platière werd ze “Madame Roland”.
Manon Roland was een vooraanstaande vrouw tijdens de Franse Revolutie. Ze stond bekend om haar intellectuele bekwaamheid en politieke betrokkenheid. Ze was tegen de absolutistische monarchie gekant en voorstander van revolutionaire ideeën over gelijkheid. Haar huis in Parijs werd een ontmoetingsplaats voor de leiders van de revolutie. Zelf werd ze een van de leidende figuren van de Girondijnen, een gematigd revolutionaire groep. Manon beïnvloedde de politieke koers van de revolutie door haar geschriften en invloedrijke sociale bijeenkomsten bij haar thuis.
Gehuwd met de veel oudere Jean-Marie Roland schreef ze mee aan de Encyclopédie. Later werd hij tot tweemaal toe minister van Binnenlandse Zaken in de girondijnse regering. Zij scheef zijn nota’s en toespraken en woog zwaar op het beleid. Na de val van de girondijnen, tijdens de bloederige Terreur, werd ze gearresteerd vanwege haar politieke overtuiging. Na een zeer kort proces waarin ze niet het woord werd verleend om zich te verdedigen, werd ze ter dood veroordeeld. Nog diezelfde dag, 8 november 1793, wordt ze onthoofd met de guillotine die opgesteld stond op de Place de la Révolution.
Dehaen volgt Manon vanaf haar geboorte in een zeer burgerlijk gezin. Ze had een passie voor boeken, kon al lezen op haar vierde, en was overtuigd katholiek. Door het lezen van Helvetius twijfelt ze aan het geloof. Als ze in de winter 1774, ze is dan 20 jaar, in Parijs de brandstapels ziet en het radbraken van misdadigers, vraagt ze zich af hoe de mens zo verdorven kan zijn.
Het leven van Manon veranderde in hetzelfde tempo als de Franse Revolutie. Ze behoorde al snel tot de radicalen en spoorde haar Parijse vrienden onophoudelijk aan om hun leven volledig te wijden aan de revolutie. Tijdens de Franse Revolutie groeiden echter verschillende strekkingen uit elkaar. Zij behoorde tot de girondijnen waardoor de jakobijnen als Robespierre en Danton extreem vijandig tegenover haar kwamen te staan. In dit boek wordt zeer duidelijk uitgelegd waarvoor al die strekkingen staan. Tijdens de Terreur van Robespierre werd ze gearresteerd en na een wel zeer kort proces tot de guillotine veroordeeld.
In dit werk De terreur van het optimisme heeft Dehaen nauwgezet de tegenstrijdigheden en inconsequenties tijdens de Franse Revolutie vermeld en tevens geduid. In 1789 was er inderdaad een geweldig optimisme toen het Franse volk afscheid had genomen van het ancien regime, het koninklijk absolutisme en de standenmaatschappij. Dat optimisme veranderde echter snel in een afschrikwekkende terreur. Politieke tegenstrevers werden neergezet als vijanden van de jonge natie. Tegelijk bleven de leiders van de Terreur ervan overtuigd dat zij de goede zaak dienden, het algemeen belang. Ook Robespierre was rotsvast overtuigd van zijn eigen morele puurheid. Angst werd de centrale emotie. Hoe kon die initiële euforie van 1789 in nauwelijks vier jaar tijd omslaan in een bloedige nachtmerrie?
Dehaen beschrijft de inschattingsfouten en domme vergissingen die de Revolutie beging. Het werd een opeenstapeling van misrekeningen en flaters. De politici van alle overtuigingen blunderden er elk op hun beurt op los. De kennis van Dehaen van de Franse Revolutie is groot en dit boek biedt een uitstekende gelegenheid inzicht te krijgen in een nieuwe en belangwekkende kijk op de Franse Revolutie. De revolutionairen waren doordrongen van de Verlichting van voor 1789. Ze wilden de hele wereld op slag en stoot en vooral definitief verbeteren. Dat bleek achteraf een gevaarlijke illusie. Wie niet hetzelfde dacht werd hun vijand. Verbazingwekkend is dat de revolutie, hoewel ze wereldhistorisch ontzettende vooruitgang betekende, uitliep op een soort groteske sisser, het uiteindelijke keizerschap van Napoleon Bonaparte, amper 10 jaar later.
De aanpak van Dehaen is origineel en zorgt voor een stevige leidraad in deze bijzonder woelige periode. Door één figuur te volgen, beschikt hij over een stevige basis waaraan de politieke omwentelingen kunnen verankerd worden. Uit zijn boek komt Manon tevoorschijn als een hyperintelligente jonge vrouw met een messcherpe pen. Ze is een principiële idealiste waarvoor alles moet wijken. Voor al geloofde ze in een toekomst voor de mensheid.
Naast de gevestigde historische feiten, blijft echter de vraag in hoeverre de memoires en ooggetuigenverslagen betrouwbaar zijn? Dehaen gebruikt ze om er de feiten van de Franse Revolutie aan op te hangen. Op die manier kan hij een zeer overzichtelijk relaas geven van die zeer intrigerende periode.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
