12 februari 2025
Tegen empathie - Een pleidooi voor rationele compassie
Al eeuwenlang worstelt de mensheid met een zeer belangrijke vraag: hoe kunnen we de kring van solidariteit uitbreiden van onze naasten naar een grotere groep van mensen? Paul Bloom, emeritus hoogleraar Psychologie aan Harvard, heeft daarop een antwoord klaar dat op het eerste gezicht niet zo vrolijk stemt: minder empathie en meer ratio.
Interessant voorstel, dat appelleert aan een groot misverstand dat ook het instituut Verlichting teistert: de gedachte dat Verlichters ééndimensionaal pleitten voor de ratio en daarbij het belang van emoties negeerden. Wat niet klopt: de Verlichtingsdenkers waren de eersten die erkenden hoezeer hartstochten ons denken en handelen bepalen. Net daarom vonden ze het belangrijk om onze primaire driften te polijsten via cultuur en beschaving. Dit terzijde. Of net niet, want Bloom maakt dit eeuwige misverstand tot centrale these van zijn boek.
Hoe kunnen we die kring van solidariteit dan uitbreiden naar meer mensen? Door minder empathie te tonen, want empathie richt de aandacht enkel op onze eigen mensen, de mensen in je onmiddellijke omgeving, de mensen die letterlijk voor je neus staan en waar je direct mee te maken krijgt. Het lijden van anderen verdwijnt daarmee naar het achterplan en we zijn als mensheid tot ruimere solidariteit verplicht dan dat.
Paul Bloom borduurt in zijn boek verder op de discussie over het effectief altruïsme, dat door onder anderen Peter Singer gevoerd wordt: wanneer we doneren aan goede doelen, zijn we dan niet moreel verplicht om ook de afweging te maken of die donatie voldoende rendement haalt? Waarom een onsterfelijk ziek kind één dag blij maken met een activiteit van Make-a-wish terwijl je met datzelfde geld een gezin definitief uit de armoede helpt? Als je volop de ratio laat spelen, kies je voor de tweede optie, aldus Singer. Bloom zou hem in dit (fictieve) dilemma gelijk geven.
Rationeel heeft Bloom zeker een punt, maar hij gaat iets te vlot voorbij aan het (eveneens rationeel te aanvaarden) punt dat mensen ook gedreven worden door andere beginselen uit de psychologie: het is moreel gezien niet verkeerd om in eerste instantie solidair te zijn met je naasten (kinderen, familie, vrienden), omdat je hun pijn gewoon sterker voelt dan die van anderen, hij heeft meer impact en dus ga je instinctief sneller proberen om alvast die pijn te reduceren. Ook de overleden denker Etienne Vermeersch verdedigde deze stelling.
Moet de these van Paul Bloom dan richting vuilnismand? Zeker niet, want het is de taak van in de eerste plaats beleidsmakers (politici) en intellectuelen om het algemeen belang te vrijwaren en zich dus in te zetten voor het geluk van zo veel mogelijk mensen. Dat project heet beschaving en is meteen ook de reden waarom een algemeen systeem van opgelegde solidariteit - zoals onze sociale zekerheid - altijd te verkiezen valt boven caritas, of deze laatste nu georganiseerd is door de kerk, door rijken of door burgerinitiatieven, hoe waardevol ze ook zijn.
Hoewel de titel van het boek nogal ongenuanceerd is, slaagt Bloom er toch in een zeer genuanceerde studie te maken van onze morele drijfveren, waarin empathie zeker een plaats kan hebben. Maar ze weegt niet op tegen de objectieve verdiensten van rationele compassie. De auteur argumenteert zelfs dat wetenschappelijk onderzoek helemaal geen sterk verband aantoont tussen empathie en morele goedheid. Tegen empathie heeft de verdienste dat het deze contra-intuïtieve vaststelling minutieus en op een zeer toegankelijke manier uitlegt aan een breed publiek.
Björn Siffer
Meer van Björn Siffer
Björn Siffer
