30 juli 2025
Woede & Clementie
Seneca is een tijdgenoot: de menselijke zwakheden die hij toelicht, herkennen we vandaag en dat vooral bij de mensen die macht hebben. Uit zijn geschriften maken we op dat hij inziet dat er slechte mensen zijn en dat alle mensen slechte eigenschappen hebben.
Piet Schrijvers vertaalde niet alleen de politiek-didactische geschriften De Clementia en De Ira, hij voorziet ze van vele aantekeningen. De lange inleidingen van Schrijvers is wat Seneca-kenners nog het meeste zullen waarderen. Hij bespreekt de Romeinse wijsgeer als filosoof én politicus. Hij werpt zijn licht op de datering van De Clementia en op de wijze waarop latere filosofen, zoals Diderot of Justus Lipsius, de gedachten van Seneca interpreteren.
Het eerste traktaat opent Seneca met de woorden: "Keizer Nero, ik heb besloten over clementie te schrijven". Maar het is duidelijk dat zijn boodschap gericht is aan iedereen die kan lezen en wil nadenken, vooral dan aan de machthebbers.
Eer hij de tekst van De Ira weergeeft, brengt Schrijvers onder onze aandacht dat "woede" na "liefde", het meest voorkomende thema in de wereldliteratuur is. Bovendien is het woord "ira" niet zo eenvoudig te vertalen. Wat had Aristoteles over dit gevoel te vertellen en Thomas van Aquino? Na 6 pagina's Noten, volgt de vertaling van het traktaat. Seneca gebruikt voorbeelden, zoals "de grote en gevaarlijke gek... keizer Caligula" met als tegenhanger de goede keizer Augustus. Hij vraagt zich af hoe ver woede en waanzin uiteen liggen. Is het een ziekte en zijn er therapieën?
Dit boek is warm aan te bevelen voor wie grondiger wil graven in de twee beroemdste traktaten van de stoïcijnse filosoof Seneca. Lezers met weinig voorkennis raad ik het boek toch aan, omdat ze in de tekst van Seneca om de andere regel een gedachte vinden om te koesteren. Ik geef een paar voorbeelden.
"De belangrijkste remedie tegen woede is uitstel."
"Men moet niet woedend worden of nu het object van je uitdaging gelijk, hoger of lager staat. Strijd met een gelijke is gevaarlijk, met een hogere waanzinnig, met een lagere verwerpelijk."
"Clementie is matiging van zichzelf bij het uitoefenen van de macht om te wreken."
"Medelijden ligt dicht bij lijden. Het heeft er iets van maar het mist ook iets." "Maar ook medelijden is een ondeugd."
"Clementie kent verstandelijke overweging."
"Clementie is genuanceerder dan vergeving, ze is eervoller".
"De belangrijkste remedie tegen woede is uitstel."
"Men moet niet woedend worden of nu het object van je uitdaging gelijk, hoger of lager staat. Strijd met een gelijke is gevaarlijk, met een hogere waanzinnig, met een lagere verwerpelijk."
"Clementie is matiging van zichzelf bij het uitoefenen van de macht om te wreken."
"Medelijden ligt dicht bij lijden. Het heeft er iets van maar het mist ook iets." "Maar ook medelijden is een ondeugd."
"Clementie kent verstandelijke overweging."
"Clementie is genuanceerder dan vergeving, ze is eervoller".
De vertaling van de Leidse classicus, Piet Schrijvers, wordt alom geprezen en zijn inleidingen worden door kenners als zeer waardevol beschouwd.
Gerda Sterk
Meer van Gerda Sterk
Gerda Sterk
