1 oktober 2025
Ketterij – Jezus Christus en de andere zonen van God
Op de cover stelt The Times ‘Een briljant boek’. Ik ontken het niet. Je stapt als nieuwsgierige lezer de klassieke oudheid binnen en reist van de ene verbazing naar de andere. Verhalen, die lang geleden door het christendom begraven werden, komen in dit boek opnieuw tot leven. De grootste ‘openbaring’ is dat er niet één, maar talrijke ‘christendommen’ bestonden. En die ene versie versloeg uiteindelijk alle andere!
Dit boek is een boeiend reisverhaal dat ongeveer start bij de geboorte van Jezus. Of zelfs wat vroeger, met de bezwangering van Maria. Want wie was nu eigenlijk de vader? De hemelse God of de aardse Jozef? De schrijfster onthult met levendig detail dat er vroeger verschillende geloofsvarianten waren over de wijze van bevruchting, over het verloop van de geboorte van Jezus, over zijn kinderjaren, over de door hem verrichte wonderen, evenals over zijn uiteindelijke dood.
Trouwens, ook in sommige varianten werd getwijfeld aan de menslievendheid van Jezus. Het oude Romeinse rijk liep immers vol met magiërs, zwendelaars en priesters, die beweerden de blinden te kunnen laten zien en lammen te kunnen laten lopen. Sommigen voorspelden ook het einde der tijden, tenzij je de bewuste profeet mits een kleine vergoeding in de armen sloot. Religie was dus in de eerste plaats een handige list om geld mee te verdienen.
De ene variant lijkt daarbij in ieder geval nog wat gekker dan de andere. Dat is trouwens ook wat de klassieke Romeinse schrijvers dachten. Ze bestempelden het christendom dan ook gewoonweg als ‘dom’. Eén van die versies heeft zich evenwel als de bepalende religie kunnen ontwikkelen. De schrijfster verhaalt uiteindelijk welk toeval de christenen hierbij te beurt is gevallen. In het begin van de 4e eeuw had de Romeinse keizer Constantijn immers genoeg van de religieuze twisten en heeft hij de wens uitgesproken dat iedereen in het Romeinse Rijk zich zou scharen achter de leuze “één God, één Keizer”. Hoewel al zijn voorgangers slechts een korte houdbaarheidsdatum werd gegund, heeft keizer Constantijn zowat 3 decennia geheerst over het Romeinse Rijk. Dit gaf de christenen de tijd om via opeenvolgende wetten, en gefaciliteerd door het uitgebreide wegennet en de vele koopvaardijroutes, de religie van ‘een minderheid’ in alle hoeken van het Romeinse Rijk op te dringen aan de meerderheid.
Het succes van het christendom was uniek; het christendom zelf was – ondanks wat het later zelf beweerde – niet uniek
Catherine Nixey
De andere christelijke geloofsversies werden dus gaandeweg met verbods-en gebodsbepalingen verbannen en vergeten. Tot vandaag! De auteur verhaalt in dit boek op een erg levendige manier hoe die andere versies ‘klonken’. Maar ondertussen weten we hoe het verhaal eindigde, nl. ‘The winner takes it all’. We lezen dus ook hoe de jacht op alles, wat anders klonk dan die ene versie, door haar aanhangers werd geopend. Dit maakt duidelijk dat wat vandaag klinkt als een verhaal van naastenliefde, zorg voor de armen, e.d. tegelijkertijd ook niets meer of minder was dan een repressie-apparaat. De varianten van die éne versie werden doodgezwegen, hun aanhangers vervolgd, hun bezittingen, kerken en tempels in beslag genomen, en hun geschriften verboden en verbrand. Je zou je voor minder bekeren.
Dit alles wordt door de auteur prachtig verwoord in een beeldende taal. Je loopt als het ware doorheen de straten van het oude Rome en beleeft er samen de tijdsgeest. En af en toe springt je eigen geest en geweten even terug naar vandaag, zoals bij de stelling dat de katholieke kerk ketters ooit bestempelde als dieren, insecten of stront. Is dit ook niet een taalgebruik dat sommige politieke, autoritaire leiders vrij recent hebben gebezigd?
Denk nu echt niet dat dit een boek boordevol neerslachtige verhalen is. Integendeel, je voelt je doorheen het boek een beetje als Indiana Jones, die constant nieuwe grenspalen onderweg tegenkomt alvorens hij uiteindelijk de heilige graal (in dit geval ‘de rede’) ontdekt. Grenspalen die blijkbaar vaak verscholen liggen in vroegchristelijke afbeeldingen en apocriefe (d.i. weggestopte, geheimgehouden heilige) teksten. Zo zie je op de ene muurschildering dat Jezus als een tovenaar met een stokje wordt afgebeeld. Zo zie je op een andere afbeelding dat Maria door de Heilige Geest werd bevrucht via haar oor. Zo beschrijft het ene evangelie het boosaardig karakter van Jezus. Zo heeft Jezus volgens een ander evangelie ooit zijn broer Thomas als slaaf verkocht. Zo blijkt ook uit lezing van de bijbel dat er aanvankelijk geen sprake was van de os en de ezel (die schoven pas eeuwen later aan vanuit een ander evangelie). De christelijke leer die we vandaag kennen is dus doorheen de tijd als een puzzel samengesteld waar stukken werden bijgeschaafd, ingepast of weggeworpen.
De auteur verhaalt ook hoe de kerk ooit de waarheid geweld heeft aangedaan. Oorspronkelijk had het woord ketterij een positieve lading. Het woord is immers ontleend aan de Griekse taal en betekent zoveel als ‘keuze’. Dit gold destijds ook voor religie. Iedereen in het Romeinse rijk beleefde de religie naar eigen keuze. Er gold dus een eerder pluralistische visie op religie. Het christendom heeft ‘de keuze’ evenwel herleid tot de aanvaarding van één woord, nl. het Woord van God. Vanaf toen was nieuwsgierigheid uit den boze, want ‘waar geloof is, is onderzoek niet nodig’ luidde de stelling. Ketterij werd vervolgens beladen met een erg negatieve betekenis.
Als er één leidraad is in dit boek is het wel ‘de wetenschap’ dat religie duidelijk geen goddelijke, maar een menselijke schepping is. De kerk is dat trouwens ook. Er is in de bijbel immers geen spoor te bekennen van eventuele poortwachters tot de hemel. “Niettemin werd op een bepaald ogenblik de hemel, die ooit voor alle gelovigen openstond, gesloten. En de bisschop kreeg de sleutel van de poort,” verwoordt de schrijfster het beeldend.
De auteur slaagt er in dit boek in om je mee te nemen doorheen enkele eeuwen van christelijke expansie. Uiteindelijk blijkt het succes van deze religie te berusten op ‘dom toeval’, maar werd het anderzijds ook afgedwongen door een vervolging van alles wat anders was. En gaandeweg kon ‘elke andere religieuze kijk’ niet meer worden geschreven, gezegd en uiteindelijk gedacht. Ik dank alvast de auteur voor wat ze heeft onderzocht en uiteindelijk geschreven. Kortom, een briljant boek!
Alain Surkol
