2 oktober 2025
Antwerpen stad van handel – Biografie van een stad
Oud-leerkracht Fred Vanderpoorten is al jarenlang een vaste waarde onder de stadsgidsen. Hij staat bekend als een vat vol kennis en anekdotiek. Wat hij weet en wat hij te vertellen heeft over Antwerpen, lezen we in zijn jongste boek “Antwerpen stad van handel - Biografie van een stad”, een boeiende tijdreis doorheen de geschiedenis van Antwerpen, van het begin van de 16de eeuw tot heden.
Het boek is verdeeld in vijf hoofdstukken, elk gewijd aan een cruciale periode. De auteur heeft er zonder twijfel bewust voor gekozen om te beginnen bij de Gouden Eeuw en niet bij een vroeger stadium van de stadsgeschiedenis. In de 16e eeuw groeide Antwerpen immers uit tot een van de belangrijkste handelsmetropolen ter wereld. Het is het tijdperk waarin Antwerpen zijn grootste culturele, economische en maatschappelijke uitstraling kent, met de oprichting van de Beurs in 1531, waar kooplieden uit heel Europa samenkwamen, en met de bloei van kunst en kennis, dankzij figuren zoals schilder Quinten Metsys en drukker-uitgever Christophe Plantin. Met andere woorden: Vanderpoorten vangt zijn verhaal aan in de Gouden Eeuw omdat toen de stad haar iconische handelsidentiteit kreeg en omdat dit voor zijn centrale thema – de link tussen handel, cultuur en stedelijke ontwikkeling – het meest logische startpunt is.
In het tweede hoofdstuk verschuift Fred Vanderpoorten de aandacht naar de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de nefaste impact ervan op Antwerpen. Hij verhaalt hoe de stad, na haar bloei in de 16e eeuw, wordt meegesleurd in politieke, religieuze en economische conflicten tussen Spanje en de Nederlanden. Vooral de val van Antwerpen in 1585 gaf een zware klap aan de Antwerpse handel: de Republiek der Verenigde Nederlanden blokkeerde de scheepvaart op de Schelde en hief tol.
Deze toestand hield aan van 1587 tot 1863 en zorgde ervoor dat veel kooplui en intellectuelen naar het Noorden vluchten, zodat Amsterdam de rol van Antwerpen overnam. Dit hoofdstuk maakt duidelijk dat de handel minder dominant werd, maar dat Antwerpen toch een nieuw cultureel hoogtepunt bereikte, met barokschilder Peter Paul Rubens en zijn beschermheer Nicolaas Rockox als symbool van die veerkracht. Ook een schilderij als “De kunstkamer van Cornelis van der Geest”, een werk uit 1628 van Willem van Haecht, is een prachtige getuigenis om de Antwerpenaren te herinneren aan de nabloei van hun Gouden Eeuw.
Het derde hoofdstuk voert ons naar de 18e eeuw waarin Antwerpen opnieuw aansluiting zoekt bij de internationale handel. De Oostendse Compagnie (1722-1731) werd opgericht om een eigen handelsnetwerk met Azië op te zetten en economische welvaart te genereren voor de Oostenrijkse Nederlanden, naar het model van de succesvolle Britse en Nederlandse Oost-Indische compagnieën. Het doel was om winstgevende goederen zoals thee, porselein en zijde vanuit China en India via Antwerpen te importeren en te verkopen op de Europese markt. Deze handelsonderneming werd bestuurd vanuit Antwerpen en meer dan de helft van het kapitaal kwam uit de Scheldestad. Helaas ondervond de Oostendse Compagnie felle tegenkanting vanwege grote handelsnaties zoals Engeland en de Republiek der Verenigde Provinciën waardoor ze na amper tien jaar haar activiteiten moest stopzetten. Toch laat dit hoofdstuk zien dat Antwerpen in staat was een rol van betekenis te spelen in de wereldhandel. Fred Vanderpoorten beschrijft bovendien hoe Napoleon tijdens de Franse periode (1794-1814) de fundamenten legde voor de latere 19e-eeuwse doorbraak van Antwerpen als wereldhaven.
Het voorlaatste kapittel dompelt de lezer onder in de 19e eeuw, de periode waarin Antwerpen zich structureel opnieuw volledig ontbolsterde tot een groot internationaal handelscentrum, een status waarvoor ze vandaag nog steeds geroemd wordt. De vrijmaking van de Schelde in 1863 door de eenmalige afkoop van de Scheldetol onder impuls van secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken Auguste Lambermont, leidde tot een explosieve havenontwikkeling. De aanwezigheid van een grote Duitse en Joodse gemeenschap leverde een combinatie van massahandel (Duitsers, handel) en nichehandel (Joden, diamant) die de stad zo uniek maakte. Daarenboven verkreeg ze op economisch en cultureel vlak een enorm internationaal prestige dankzij de Wereldtentoonstelling van 1894 en verbond het rederijbedrijf Red Star Line (1873-1934) de stad rechtstreeks met trans-Atlantische migratie en handel. Tenslotte onderging de Scheldestad een ingrijpende uitbreiding en modernisering waardoor ze transformeerde naar een moderne industriële en handelsstad.
Het laatste hoofdstuk speelt zich af in de recentste decennia en verkent hoe Antwerpen zich ontwikkeld heeft tot een stad met wereldwijde allure. Vanderpoorten behandelt thema’s zoals de Boerentoren en de haven, de Meir als winkelhart, de verkeersrevolutie, de veelheid van nationaliteiten, en nog veel meer. Het hoofdstuk sluit af met een reflectie over Antwerpen: de stad was in het verleden een internationale stad van handel, is dit vandaag nog steeds en zal dat ook in de toekomst blijven.
Het boek eindigt met een indrukwekkende literatuurlijst waaruit Vanderpoorten zijn bronnen en inspiratie heeft geput.
Antwerpen stad van handel is zowel een geschiedkundig naslagwerk als een kleine reisgids met de handel als rode draad, positioneert Antwerpen voortdurend in een internationaal netwerk, brengt diverse gemeenschappen in beeld en slaat een brug naar de actualiteit. Lezers worden makkelijk meegesleept, alsof ze een gids volgen door de stad én door de tijd. Dit werk is in de eerste plaats bestemd voor een breed publiek en minder geschikt voor wie een diep academisch detailonderzoek zoekt. De visuele ondersteuning is gebrekkig: de kaart achteraan functioneert als een praktische aanvulling die helpt om Antwerpen als handelsstad beter te situeren doch is eerder schematisch, terwijl er zo goed als geen gebruik wordt gemaakt van grafieken, tabellen en statistieken, wat in een boek over handel toch niet zou mogen ontbreken. Bovendien hadden sommige passages (zoals over Erasmus, Gillis en kunstkamerstukken) best versterkt kunnen worden door illustraties of afbeeldingen. De problemen waarmee het hedendaagse Antwerpen worstelt (bijvoorbeeld de drugshandel en de daarmee verband houdende criminele overlast en de verloedering van stadswijken) worden nauwelijks aangehaald.
Toch mogen we concluderen dat Vanderpoorten erin geslaagd is om een boeiend en leerzaam verhaal af te leveren met een persoonlijke, levendige inslag waarbij zijn vaardigheden als gids duidelijk tot uiting komen. Zijn indrukwekkende vakkennis, gepaard gaande met talloze leuke wetenswaardigheden en anekdotes, de vindingrijke manier waarop hij historisch materiaal weet te koppelen aan hedendaagse gebeurtenissen alsook zijn heldere vertelstijl, zullen zowel rabiate fans van de stad als algemene geschiedenisliefhebbers heel wat leesplezier schenken.
Marc De Bock
