26 oktober 2021
Botsen de beschavingen?
Bij Pelckmans verscheen onlangs 'Botsen de beschavingen?', een boek waarin Bart De Wever en de Gentse imam Khalid Benhaddou met elkaar in gesprek gaan onder de nogal onzichtbare leiding van journaliste Lisbeth Imbo. De titel refereert aan Samuel Huntingtons in 1996 verschenen boek 'The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order'. Huntington stelde dat de scheidslijnen, na de Koude Oorlog, van culturele aard zouden zijn. Met name het christelijke westen en de islam zouden onvermijdelijk met elkaar botsen. Deze en andere vormen van polarisatie willen De Wever en Benhaddou in hun dialoogboek onder de loep nemen.
Ik ken de Antwerpse burgemeester niet persoonlijk. Mijn bekendheid met het fenomeen Bart De Wever is beperkt tot wat ik van hem zie, hoor en lees in media allerhande. Ik ga eerlijk zijn: ik hou niet zo van de stijl die hij zich als mediapersoonlijkheid aanmeet. Zijn cynisme, de manier waarop hij reageert op wie het niet met hem eens is – "met wat voor imbeciel hebben ze mij nu weer opgezadeld?" –, dat ge-epateer met zijn kennis van Rome en de klassieken, die verbeten trek rond zijn mond, je moet eraan zijn. Privé is hij misschien wel een keitoffe peer. In dit boek komt hij gelukkig maar één keer stijlloos uit de hoek als hij zanger Daan met naam en toenaam een 'domme, linkse cultuurrelativist' noemt.
Van Khalid Benhaddou weet ik dat hij pleit voor een rationele islam, dat hij een westerse en moderne persoonlijke uitstraling heeft en dat hij bijzonder erudiet is. Hij is echter geen voorstander van een autonome, door de mens zelf bepaalde, moraal. Als gelovig moslim houdt hij – logischerwijs – vast aan een heteronome, op een goddelijke openbaring gebaseerde ethiek.
Het verschil tussen beide heren, wat betreft de vraag hoe we het huidige sociale klimaat dienen te evalueren, komt al meteen naar voor in hun Ten geleide waarmee het boek opent. De Wever heeft het over "een tijd van toenemend onbehagen". Daartegenover gewaagt Benhaddou van een "immense transitie die onze samenleving ondergaat". De gehanteerde terminologie markeert het verschil in beider benadering. De blik van de politicus versus de activistische imam. Het is een bekende strategie van politici om gevoelens als onbehagen, angst en ressentiment te benutten, zelfs aan te zwengelen, voor electorale doeleinden. Net zoals het de bedoeling is van een imam en godsdienstleerkracht om het geloof te verdedigen.
In het boek worden veel terechte vragen opgeworpen. En er wordt geanalyseerd en verklaard op een relatief hoog niveau. Helaas blijven de antwoorden en oplossingen meermaals achterwege. Een voorbeeld: in zijn Ten geleide geeft Khalid Benhaddou aan dat hij van De Wever wil weten hoe deze zijn pleidooi voor een 'verlichte leidcultuur' concreet invult. De Wever heeft het namelijk vaak over de verlichtingswaarden, maar haalt tegelijkertijd zijn mosterd bij conservatieve denkers als Edmund Burke, een antiverlichtingsfilosoof bij uitstek. Het is mede door Burkes aanval op de Franse Revolutie dat Thomas Paine zijn klassieker The Rights of Man schreef.
Waarover men als lezer ook op zijn honger blijft, is wat De Wever nu precies bedoelt met zijn pleidooi voor 'een metafysische democratie'. Mijn ervaring met metafysica heeft me geleerd dit fenomeen met de nodige argwaan te benaderen. Metafysica is immers vaak synoniem voor wolligheid, diepzinnig geneuzel, of zoals Daniel C. Dennett het noemt 'deepities'. Wat De Wever zegt over godsdienst vind ik ook opmerkelijk. "Ik waardeer religie absoluut als een kracht die unificerend gewerkt heeft in de geschiedenis." Het doet me denken aan die boutade van Seneca: 'Religie wordt door simpele mensen beschouwd als waar, door wijzen als vals en door heersers als nuttig.'
Benhaddou's ambities zijn helder: hij wil een rationele islam creëren. Een soort post-Aufklärungsislam zal zich in elk geval beter weten in te passen in de Europese cultuur. Of de islam dezelfde weg zal volgen als het christendom, namelijk die naar groeiende ontzuiling en secularisering – zoals De Wever suggereert –, valt nog te bezien. Er zal heel wat cherry picking nodig zijn om de islamitische geschriften met dezelfde stem te laten spreken als pakweg de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
Persoonlijk heb ik niets met nationalisme. Neem nu die canon. Het gaat er bij mij niet in dat je trots kunt of moet zijn op verwezenlijkingen waar je zelf niet de minste verdienste aan hebt. Of dat je je per se verbonden moet voelen met mensen die toevallig dezelfde taal spreken of op dezelfde lap grond geboren zijn. Als ik veel inheemse Vlamingen bezig hoor, vraag ik me zelfs soms af of we wel van dezelfde planeet afkomstig zijn.
Nationalisme is voor mij een, misschien te begrijpen, maar niettemin verkrampte manier van omgaan met de uitdagingen van de globalisering. In die zin lijkt het sterk op de grote boeman van veel (Vlaams-)nationalisten: het islamisme. Ook dat is een 'ik-kruip-terug-in-mijn-eigen-cocon'-reflex. Beide stromingen zijn in se reactionair. Ze willen terug naar een tijd van houvast en van zekerheden, van geborgenheid binnen de eigen taal, godsdienst, volksstam en landsgrenzen. Een tijd die wellicht niet eens echt bestaan heeft. Nationalisme en religie zijn in hetzelfde bedje ziek. Het humanisme biedt hier een uitweg.
De voortschrijdende globalisering kun je betreuren, maar niet stoppen. Je kunt ze wel kanaliseren. Je kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat ze richting universalisme gaat en niet richting uniformisme, een onderscheid dat ik haal bij Amin Maalouf en diens op deze site al besproken Moorddadige identiteiten. Uniformisme betekent eenheidsworst. Universalisme daarentegen bestaat onder andere uit een fundamentele openheid voor een veelheid aan culturen, met inbegrip van de eigen cultuur. Ik citeer Maalouf: "Het uitgangspunt van het begrip universaliteit is het idee dat er rechten bestaan die inherent zijn aan de waardigheid van het menselijk wezen, die niemand zijn of haar medemensen mag ontzeggen vanwege hun geloof, huidskleur, nationaliteit, geslacht of wat dan ook. Hetgeen onder andere wil zeggen dat iedere inbreuk op de fundamentele rechten van mannen en vrouwen in naam van deze of gene specifieke traditie – bijvoorbeeld een religieuze – in strijd is met de universele gedachte. Het kan niet zo zijn dat er aan de ene kant een wereldwijd handvest van de mensenrechten is, en anderzijds aparte handvesten, zoals een islamitisch handvest, een joods, een christelijk, een Afrikaans, een Aziatisch enzovoort." Universalisme heeft dan ook niets van doen met cultuurrelativisme of met Europese zelfafwijzing. Het is de enige weg vooruit.
Botsen de beschavingen? leest vlot weg, maar laat veel open. De rationele imam en de nationalistische politicus tasten elkaar af, stellen vast dat ze het vaak met elkaar eens zijn en dat hun standpunten evenvele keren uiteengaan. Niet meer, maar ook niet minder.
Meer van Rik Lefevere
