22 februari 2022
Langs de afgrond. Het nut van foute denkers.
Grote interesse, tijd, geduld, open vizier en een verruimde blik. Dat heb je nodig om dit uitzonderlijke boek te lezen en te waarderen. Evenals het internet, om feiten en gebeurtenissen uit de voorbije twee eeuwen op te frissen. Nageslacht hebben met een master geschiedenis komt ook heel goed van pas wanneer je als doorsnee lezer verstrikt raakt in de - voor hemzelf vanzelfsprekende - gedachtegang en exposé van de auteur Arnold Heumakers, essayist en criticus bij NRC Handelsblad.
Het is geen lichte lectuur maar het loont om zich in de opvattingen van foute denkers te verdiepen. De uitgave trekt de ‘verlichte’ lezer uit zijn comfortzone. De nuchtere en vertrouwde invalshoek moet geruild worden voor een minder evidente. Alvast is dat een pluim op de breedgerande hoed van de vroegere docent cultuurwetenschap: met zijn origineel uitgangspunt doet hij een bewonderenswaardig beroep op extra flexibiliteit in een tijd waar iedereen zich al bij voorbaat achter de eigen barricaden terugtrekt en andere meningen rigoureus afserveert.
Sedert 11/O9/2001 zijn we talrijke vanzelfsprekendheden verloren. De auteur stelt dat er een nieuwe politiek nodig is, één die past bij een nieuwe wereld vol onvoorspelbaarheden. Immers: een excessieve identiteitspolitiek, een herlevend nationalisme binnen de Europese lidstaten, mogelijke catastrofale demografische en ecologische transformaties hebben sindsdien de verwarring nog vergroot. Niemand kan nog claimen de waarheid in pacht te hebben. Als we beter willen begrijpen wat er precies speelt, dan moeten we volgens de auteur te rade gaan bij de voorlopers, geestverwanten, protagonisten of navolgers van fascisme en nationaalsocialisme. Niet om hen te rehabiliteren, laat staan weer in te voeren, maar om te zien of er in deze ideologieën niet ook iets zinnigs te vinden is wat onze huidige situatie kan verhelderen.
Als motivatie poneert de auteur dat het goed-foutschema een revisie nodig heeft. Na 1945 was alles fout wat maar enigszins te maken had met fascisme en nationaalsocialisme. ‘Goed’ is alles wat de liberale democratie, de mensenrechten, de utilitaire moraal en het universele humanisme behelst. Heumakers wil dat we hierover ‘ontnuchteren’. Zowel ten opzichte van de ideologische tegenstander die misschien niet in elk opzicht fout zit, als ten opzichte van de eigen ideologische overtuigingen. We moeten ‘een andere kijk’ een kans geven, schrijft hij. Omdat elke ideologie te lijden heeft onder eenzijdigheid en vol blinde vlekken zit én we bovendien onze eigen daden en ideeën rooskleuriger voorstellen, zal afstandelijkheid nodig zijn om over onze eigen schaduw heen te springen en de dingen vanuit een wezenlijk ander perspectief te bekijken.
Met als criteria - volgens zijn eigen schrijven - diversiteit, intrinsieke diepgang en persoonlijke voorkeur maakte Arnold Heumakers de keuze om vooreerst het Franse fin-de-siècle te bespreken, ten tweede de zogenaamde ‘Conservatieve Revolutie’ tijdens de Republiek van Weimar te belichten en tenslotte in een derde deel de foute thematiek te benaderen aan de hand van een aantal schrijvers en een enkele kunstenaar.
Bekende namen zoals de Frans-Roemeense denker E.M. Cioran, Oswald Spengler, Ernst Jünger, Carl Schmitt, en minder bekende namen zoals Maurice Barrès, Edouard Drumont en Julien Benda passeren de revue. Heumakers benadrukt dat hij hen benadert op een niet-moralistische manier en met de kritische empathie die zij verdienen. Wat hij vooral niet doet, zo geeft hij aan, is het verleden met zijn andere mores en mentaliteit verpletteren onder het contemporaine morele gelijk. Dat laatste zien we volgens hem vooral bij de huidige omgang met het koloniale verleden en de slavernij.
Het hoofdstuk over Oswald Spengler, de auteur van het bekende ‘De ondergang van het Avondland’, verduidelijkt goed de opzet van Heumakers. De moderne westerse cultuur draagt een verlichte en een romantische ziel in zich. Via Spengler’s voorkeur voor macht, oorlog, geweld en afkeer van vrouwenemancipatie kunnen degenen die minder last hebben van politieke correctheid iets van zichzelf ontdekken. Niet alles in het gedachtengoed van een extreem-rechtse denker als Spengler is zo vreemd als op het eerste zicht lijkt. Heumakers is ervan overtuigd dat er in elke ideologische positie een onvermijdelijke eenzijdigheid zit die we iets kunnen corrigeren door zich net te confronteren met een tegenovergesteld gedachtengoed.
Als lezer besef je, via de levensloop van en de verhalen over de foute denkers dat een kritische ingesteldheid wat betreft pers en politiek noodzakelijk is, zonder daarom achterdochtig te worden. Dat men toen ook al wist wat ‘kersen plukken’ was en dat je dat als opiniemaker of beleidsman best deed als je je strikt individuele vooropgestelde doel wou bereiken, wordt eveneens duidelijk. Ook bijvoorbeeld dat schreeuwende journalisten er niets van bak(k)(t)en eens ze aan de andere zijde stonden/staan. En dat al te optimistische verhalen soms te mooi zijn om waar te zijn. De parallellen met de huidige woelige tijd zijn er onmiskenbaar en niet altijd van een geruststellende aard. Verwonderlijk is dat alleszins niet, mensen zijn mensen. Niets nieuws onder de zon dus. Al is het eveneens zonneklaar dat er op moreel en ethisch vlak vooruitgang geboekt is. Voortvloeiend uit dat laatste is het een logisch gevolg dat mensen niet meer dezelfde prioriteiten hebben als voorheen of te bewegen zijn tot dezelfde mobilisaties. Heumakers gebruikt zijn foute denkers ook om de lezer zijdelings op van alles te wijzen, zoals bijvoorbeeld het gegeven ‘dat nationalisme iets anders is dan de natiestaat’. Een boek dus dat zowel enigszins controversieel als uitermate interessant te bestempelen valt. Kan je je als lezer niet in vinden in het opzet, je zal in ieder geval goed geïnformeerd zijn én geschiedkundig bijgespijkerd.
In het voor de literatuurliefhebber interessante derde deel ‘De pen en het zwaard’ bespreekt Heumakers de romans ‘De welwillenden’ van Jonathan Littell en ‘Soumission’ van Houellebecq. Via Littell’s hoofdpersonage Max Aue maakt de lezer kennis met allerlei soorten nationaalsocialisten en krijgt een veelvoud van theorieën over ‘de doelen van het nationaalsocialisme en de motieven voor de Jodenhaat’ te verwerken. De auteur schreef de roman vanuit het perspectief van de dader waardoor de lezer onwillekeurig geneigd is zich met de dader te identificeren. Het gevolg is dat de morele huishouding voor de duur van het boek overhoop wordt gehaald, dixit Heumakers. Houellebecq voert dan weer een personage op in een periode waarin Frankrijk een islamitische president krijgt. De roman is weggezet als ‘racistisch’ en ‘islamofoob’, maar wie zo oordeelt, bewijst alleen maar een oppervlakkige lezer te zijn, schrijft Heumakers. Hij vindt dat een roman zoals deze meer dan welkom is omdat de literaire verbeelding zoals die van Houellebecq een voorschot neemt op de toekomst door ons op een indringende en geconcentreerde wijze te laten zien wat er op het spel staat.
‘Langs de afgrond’ eindigt met een epiloog dat oproept tot ‘methodisch pessimisme’: ‘Zonder optimistisch geloof in de goede afloop, zonder bedrog en zelfbedrog, maar met het oog gericht op wat er allemaal kan misgaan en in het zekere besef dat wijzelf vóór alles eindige wezens zijn’. En hier citeert hij foute denker Ernst Jünger die opriep om ‘in onze situatie verplicht met de catastrofe rekening te houden’. Alleen zo kunnen we aan een voorraad zekerheid komen, die het mogelijk maakt te handelen volgens de rede.’ Voor Heumakers lijkt dit een houding te zijn die bij uitstek geschikt is om de verwarrende verdeeldheid van onze moderne cultuur tegemoet te treden.
Om goed te beseffen waarom Heumakers nu net ‘foute denkers’ introduceerde en waar precies ‘de les’ zat, was een tweede lezing van het boek nodig, maar allerminst was dat vervelend, integendeel. De inhoud van het boek geeft zichzelf langzamerhand prijs. De epiloog bevat zelfs zodanig veel stimulerende stof tot nadenken dat je er als lezer lang kan blijven bij hangen. Je krijgt als het ware het gevoel dat het boek ‘niet uitgelezen’ raakt. Mits wat aanpassingen zou ‘methodisch pessimisme’, waarmee de auteur het boek eindigt, afzonderlijk als essay uitgegeven kunnen worden. Het boek is uitgegeven in 2020, de vraag waarom het aan mijn aandacht was ontsnapt, waarom het niet opzichtig in de pers kwam, popte tijdens de lectuur ervan herhaaldelijk op - ik beschik immers over uiterst gevoelige voelsprieten wat betreft het ontdekken van dergelijke boeken, raar dus dat het niet op mijn radar verscheen. Dat Heumakers een Nederlander is, kan de verklaring niet zijn. Komt het door het ongetwijfeld voor sommigen betwistbaar uitgangspunt om denkers met een discutabel gedachtengoed op het toneel te laten verschijnen? De auteur lapt immers de tegenwoordig erg in de mode doorgedreven politieke correctheid aan zijn laars, net dat is op de keper beschouwd verfrissend. Net door via (extreem-) rechts gedachtengoed zijn punt te maken, trekt de auteur die weegschaal wat meer in balans. Net door te vertrekken vanuit een andere invalshoek wordt de lezer mee geloodst op een minder evident pad, het is eens wat anders.
Iemand die ik heel erg waardeer, wees me op het bestaan van dit intrigerend boek. Ik ben haar daar dankbaar voor. Misschien maak ik met mijn bespreking op mijn beurt eventuele lezers warm om de uitgave onder hun persoonlijke loep te nemen. Of, wie weet, om het onder hun fijn afgestelde microscoop te leggen? Lees het evenwel als een methodische pessimist en om dit te verduidelijken citeer ik Heumakers: ‘De methodische pessimist daarentegen [anders dan de echte pessimist of de optimist] vervolgt zijn gang langs de afgrond, het hoofd meer dan ooit gevuld met complicaties, tegenstrijdigheden, paradoxen, maar met minder illusies - niet in de laatste plaats dankzij de foute denkers die hij met kritische empathie serieus heeft genomen’.
Sophia De Wolf
Meer van Sophia De Wolf
Sophia De Wolf
