15 maart 2022
L: De Lezer van de 19e eeuw
De Gouden Eeuw. Hoeveel boeken zijn er daar al niet over volgeschreven? De 17e eeuw waarin heel de Noorderlijke Nederlanden kletterden van de welstand. De ene uitvinding na de andere, schilders af en aan, intellectuele welstand… Amsterdam was toen nog een bruisende stad…. Sorry Brel. En sorry Amsterdam, want de stad heeft nog altijd evenveel flair als Parijs. Ze moet niet onderdoen voor andere. Boeken over andere eeuwen blijven in Nederland langer onder de radar. Maar als ze er éénmaal bovenuit stijgen, dan zijn ze rijp om geoogst te worden, en vooral gelezen. “L” van Marita Matthijssen is zo’n boek.
Literatuur, 19e eeuw en Nederland. Als het nu nog eens over Victoriaans Engeland ging, hoor ik u denken. Maar het is toch veel cooler, vind ik als geschiedenisvriend, om eens een boek te schrijven over een niet zo populaire eeuw. Over een niet zo populair land. En dan nog een eeuw die op het tweede gezicht wel enorm veel te bieden heeft. De 19e eeuw is in vele landen een eeuw met een serieuze steen in de schoen. Dat is waar. Geen enkel land is dan vrij van schermutselingen, het bloed stroomt over haar belangrijkste pleinen en demografische neergang is ieders deel.
Nederland beleeft zijn inferno met de expansieplannen van Willem I. Hij wil en zal België veroveren en annexeren. Maar Nederland is toch veeleer het land van “Kleine Koningen” die eeuw. Willem verslikt zich in wat later België zou worden. Hij verliest zijn eer in ons Warandepark en daarna gaat het bergaf met hem en wordt Berlijn zijn Sint-Helena. Een land bestieren dat boven de Moerdijk zo protestants als pepermunt is, beneden de Moerdijk voor het grote deel katholiek, en dan dat echte Zuiden van de Nederlanden waar de arbeidersvlaggen stilletjes beginnen te wapperen. En in Brussel een ultra-liberale elite die tijdens de Verlichting echt het licht heeft gezien. Faux le faire. Blijkbaar kan je alle synoniemen van licht niet met elkaar verzoenen. De Verlichting en een Zonnekoning.
Geen goed gesternte om op de trein der mechanisering van het mensbeeld te springen. De eerste trein rijdt bij ons in 1835. Vanaf de 18e eeuw werden er al flink wat machines ontworpen. De mensen vluchtten van de thuisnijverheid naar de fabriek. De anderen bleven op het land. En als er in één land de zon van de scheepvaart altijd hoog heeft gestaan is het wel in Nederland.
En literatuur in Nederland. Hoor ik u zeggen. Er is voor mij altijd één wet die zal gelden in de literatuur. Je kan bepaalde schrijfsels gedateerd, langdradig of ronduit slecht vinden, maar je mag nooit de boodschap erachter in de wind slaan. Taal is zowat het enige, deftige transportmiddel dat onze gedachten ter beschikking hebben gekregen om onze hersenspinsels te veruitwendigen.
In Nederland leeft de literatuur nog lang na de Scholastiek en de Verlichting van godsdienstperikelen. De Roomsen mogen het altijd ontgelden in de vlugschriften van de Beeldenstormers van Luther en Calvijn en vice versa, maar je mag in het Calvijnse Nederland ook nog trots zijn op je geloof. Iets wat in het Frankrijk, le grand laïque al snel not done was. Maar het wordt iedereen steeds duidelijker. Als er tendensen bestaan tegen de godsdienst als zingeving, dan wil dat nog niet zeggen dat ze er niet meer is. God valt nog te reanimeren zou Nietzsche nu schrijven in “Kerk en Leven”.
Wat mij ook erg opviel tijdens het lezen van dit boek, is dat we eigenlijk de schrijvers die wat verder van onze achterdeur wonen, en uit een andere eeuw komen, niet meer kennen. Tollens, Bilderdijk, Van Lennep… Het lijken allemaal celebrity’s uit de Privé, eerder dan heren die meegewerkt hebben aan de ontluiking van de moderne letteren. En dat ze ook nog de meest prachtige verzen schreven, dat is al helemaal een raadsel voor de meesten. De sneeuw die op geschreven letteren valt, dooit haast nooit meer. Maar mocht je “L” nu daadwerkelijk lezen, laat Marita Mathijsen, gezien haar eruditie en indrukwekkende staat van dienst, genoeg meelezen in de pennentrekken die de 19e-eeuwse pennenridders duchtig neerschreven. Want aan kopij geen gebrek.
Ik ben trouwens te snel geweest. Er is wel een schrijver die er in die literair overvloedige tijden bovenuit springt. Maar niet rond de Moerdijk. In Batavia. Daar heerst nog een schim van de ongebreidelde bloei die een kleine eeuw later om zou turnen tot een doorsnee Moslimland. Het was daar dat Multutali Edgard Douwes Dekker zijn Max Havelaar naar boven liet komen, en er een streep mee in de geschiedenisboeken trok.
Eigenlijk is het een verplichting om dit boek te lezen. Ja, u leest het goed. De heren en dames die in het verleden getracht hebben de Nederlandse literatuurgeschiedenis op boek te zetten, maar daarbij zo een lange zinnen gebruikten dat je de helft ervan af knipte en je niet eens pagina 1000 haalde. De kringwinkel ligt er vol van, en Wikipedia is in het diepe gat gesprongen.
Maar Marita zal overeind blijven. Ze is chronologisch, schetst de achtergrond en laat de schrijvers aan het woord. Ze schildert met zeer dunne maar rijke verf een wanstaltig mooi tafereel van de 19e eeuw zoals ze was: rauw, van de arbeiders, rumoerig en opstandig. Je ziet de veranderende tijd en de moed van de mensen tussen de inkt uitlopen, recht je ziel in.
En als je eventjes moe bent dan laat ze “L” opdraven, haar dagboek-alter ego. Een erg raak gebeeldhouwde 19e-eeuwer die ze de lezer een inkijk geeft in wat lezen, literatuur, de wereld en alles om zich heen met een mens doet. Precies recht uit het dagboek. En het is juist zo dat de dikke verf uit de wonderbaarlijk dikke kronieken van haar voorgangers dun wordt. De verf veert recht, wordt vloeibaarder en schilderachtiger dan ooit. Mooie lijnen vormen een mooi decor. En Marita schildert… met woorden.
Nest Van Ginderen
Meer van Nest Van Ginderen
Nest Van Ginderen
