Biograaf Blake Bailey ging zeer uitgebreid, min of meer chronologisch en diepgravend te werk om het verre van saaie leven en het veelzijdige werk van Philip Roth uit de overvloedig in literatuur gedrenkte doeken te doen. Het was Roth zelf die hem de opdracht gaf: ‘ Ik wil niet dat je me rehabiliteert. Maak me gewoon interessant’. Interessant is Roth zeker en vast. Of hij gerehabiliteerd moest worden, dat is nog maar de vraag. Een vraag waarop ikzelf de neiging heb ‘neen’ te antwoorden. Wat zou er gerehabiliteerd moeten worden? Niemand is perfect, ook Roth niet, maar voortgaande op het boek, blijken zijn kwaliteiten ruimschoots zijn minpunten te overschrijden. Roth hield er vooreerst niet van bestempeld te worden als ‘een joods-Amerikaans schrijver’. Zijn steekhoudend argument was dat je Ernest Hemingway toch ook geen christelijk-Amerikaans schrijver noemt? Hij kon het evenmin hebben dat hij als vrouwenhater werd aanzien. Als dat al onomstotelijk zou blijken uit zijn boeken, dan werd daar nog een hatelijk schepje bovenop gedaan door zijn tweede ex-vrouw, de actrice Claire Bloom, die in haar gepubliceerde memoires geen moeite deed om de reputatie van haar voormalige echtgenoot hoog te houden. Zijn gedurfde, uitdagende en soms schunnige schrijfstijl, betekende allerminst dat hij in het echt geen innemende man was. Hoe zou het anders kunnen dat er zoveel - niet op twee handen te tellen - vrouwen voor hem vielen, óók toen hij nog niet bekend was? Met velen had hij langdurige relaties. Een aantal onder hen stonden Roth bij tot aan zijn dood, ook al werden ze eerder door hem aan de kant gezet om allerlei redenen of door pijnlijke keuzes die moesten gemaakt worden. Tijdens zijn eerste rampzalige huwelijk met een labiele vrouw, droeg hij zelfs meer en beter zorg voor de kinderen uit haar eerste huwelijk dan zijzelf. Later uitten die twee kinderen hun dankbaarheid en liefde tegenover de man ‘die hun leven had gered’.

Roth was zowel emotioneel als nuchter. Meestal zeer gevat en in vele gevallen stoïcijns kalm. Hij had een afkeer van zelfingenomen types en vond veel zaken de moeite van het tegenspreken niet waard. Wel was hij gedurfd eerlijk en scherp wanneer hij dat noodzakelijk vond, ook in zijn kritiek op het sedert 1999 voortschrijdend puritanisme en de fundamentalistische politieke correctheid op de campus waar hij docent was. Al snel voelde hij zich niet meer thuis in de academische wereld. Evenmin kon hij antisemitische beledigingen vergeven. Samen met het stijgen van zijn status als literaire grootheid, won ook wel de compromisloze kant van Roths karakter aan kracht. Het literaire talent had de neiging om ‘oude grieven en wrok te blijven koesteren’. Vriendschappen strandden al eens, maar maanden of zelfs jaren later pikte hij die probleemloos weer op. Hij nam soms afstand uit zelfbehoud, kon heel goed alleen zijn en was een muziekliefhebber. Hij had harts- en hartproblemen. Ook zijn rug was een herhaaldelijke bron van kwelling. Op latere leeftijd besliste gevoelige Roth te stoppen met schrijven, leefde tijdens zijn laatste jaren een eerder eenzaam leven, maar was steeds goed omringd. De loyale familieman was genereus met geld. Al tijdens zijn leven leverde hij de nodige financiële middelen aan mensen uit zijn onmiddellijke omgeving die het nodig hadden voor nastrevenswaardige doelen. Na zijn dood ging een groot deel van zijn nalatenschap naar de Newark Public Library, voortvloeiend uit zijn kwaadheid op de gemeenteraad die in 1969 de financiering stopzette, wat het resultaat was van het feit dat ze niet langer vonden dat een bibliotheek iets te bieden had wat noodzakelijk was voor de vorming van de (hoofdzakelijk) zwarte jeugd van Newark.

De biografie van Bailey kruiste toevallig mijn pad als gevolg van een eigen stommiteit. Een voor een liefhebber van boeken beschamende stommiteit waar ik enkele vertrouwelingen deelgenoot van maakte. Het híer aan de grote klok hangen bij de lezers van deze recensie, zou getuigen van onnodig aandacht vestigen op  die eigen dommigheid of die verstrooidheid. Roth zelf, dat weet ik nu zeker, zou het vermakelijk gevonden hebben en me er niet voor degraderen. Hij kon er zich immers niet bij neerleggen dat men ‘gestraft kan worden voor  menselijke tekortkomingen’. De uitgave lag op een ochtend prominent en overduidelijk in de brievenbus. Aan die straf voor de tekortkoming viel dus toch niet te ontkomen. Met lange leestanden begon ik aan het duizend (!) pagina’s tellende boek. Was dat dus aanvankelijk met weinig enthousiasme, het werd al gauw zowaar behoorlijk mateloos meeslepend!

Met het vorderen in de biografie steeg zowel mijn sympathie voor de opmerkelijke Roth zelf als de interesse voor zijn boeken. De lijvige uitgave bevat veel fragmenten uit zijn verschillende romans. Lezers die reeds titels lazen, krijgen duiding. Lezers voor wie zijn werk onbekend is, zullen snel weten welk boek hen aanspreekt. Hoewel er hier en daar langdradige en misschien eerder overbodige passages te doorploegen vallen, en bovendien de soms haperende chronologie wat verwarrend is, word je al snel meegetrokken in een andere wereld. Het interessante decor van de Amerikaanse literatuur, de opvoering van bekende en minder bekende Amerikaanse schrijvers en hun onderlinge conversaties plus daarbovenop een aantal heel waardevolle wijze lessen en inzichten maken dat de biografie bijzonder boeit. Ook zijn regelmatige reizen naar Europa en zijn Londense Bloom-periode hebben het interessante gevolg dat de onderdompeling in Roths wereld terzelfdertijd een onderdompeling is in recente geschiedenis.

Voor wie nog niets las van Roth kan in tegenstelling tot ikzelf wél nog kiezen: leer je hem kennen via zijn romans of via deze biografie? Op basis van die biografie bestaat mijn top drie uit: ‘The plot against America’ (2004) over de mysteries van het opgroeien in een Joods-Amerikaanse familie, gekaderd in de Amerikaanse politiek. Daarna zou ik voor ‘Sabbaths’ theater (1995) kiezen - een fantastisch venijnig boek volgens Roths’ favoriete recensent - over een onproductieve poppenspeler met een voorkeur voor het manipuleren van mensen uit zijn omgeving en dan vooral de vrouwen. Als ik er dan nog niet genoeg van heb, neem ik er nog ‘Portnoy’s complaint’ (1969) bij, een in die tijd controversiële roman vanwege de expliciete benadering van seks. Het boek veroorzaakte een storm in een tijd van seksuele revolutie.

Roth modelleerde zijn personages op de mensen uit zijn omgeving. Je kon er dus vanop aan dat, als je in de nabijheid van Roth verbleef of verbleven had, je vroeg of laat in één van zijn romans opgevoerd zou worden, sterk of niet sterk herkenbaar. Dat geldt ook voor Roth zelf, een bonte verzameling alter ego’s kleurt zijn boeken.

Na zijn dood roemde de BBC Roth als ‘misschien wel de beste schrijver die geen Nobelprijs kreeg sedert Tolstoj’. ‘Een van de grootste schrijvers van zijn tijd’ wilde voor zijn graf de kale eenvoud van een simpele grafsteen met enkel zijn naam en geboorte- en sterfjaar erop, te zien op één van de foto’s waarmee het boek gelardeerd is. Op de begraafplaats werd een passage voorgedragen uit ‘The Great American Novel’: ‘Ja, alleen zijn we, intens alleen, en altijd wacht er ons nog weer een diepere laag van eenzaamheid.’

Blake Bailey  werkte bijna tien jaar aan dit boek.  Net als Roth won hij verschillende prijzen, maar dan voor zijn biografieën. Hij nam voor deze uitgave ontelbare interviews af, waaronder uiteraard van Philip Roth zelf. Bailey beschrijft hem in zijn dankwoord als een man die ‘praktisch niet in staat was zijn menselijkheid te verbergen’. Waarom Stockholm onberoerd bleef voor het talent van Roth zijn wel een paar voor de hand liggende redenen op te sommen, maar minder te begrijpen. Roth zelf kon er op het eind van zijn leven mee lachen, de roze gedenksteen vlak bij zijn appartement waarop het Museum Of National History alle Amerikaanse winnaars van de Nobelprijs had laten graveren vond hij ‘almaar lelijker’ worden. Velen vonden het een grote vergissing dat zijn naam er niet op prijkt. Mijn eigen uiteindelijk als een kleine vergissing te beschouwen verstrooidheid veranderde in een dikke meevaller. Uiteindelijk blij dat déze Roth in de bus viel. En als het betekent dat er daardoor extra aandacht is voor zijn werk, dan zou de zowel bescheiden als onbescheiden Roth de vergissing ook een meevaller gevonden hebben.

Sophia De Wolf