De grootste verdienste van deze monografie is ongetwijfeld het ontsluiten van minder bekende en clandestiene teksten, die zelfs in hun tijd grotendeels onbekend bleven, en waarvan sommige nog steeds niet vertaald zijn in een moderne taal, laat staan in het Nederlands. Iedereen heeft wel van Machiavelli (1469-1527) gehoord, maar waarschijnlijk niets van hem gelezen, en is bijgevolg behept met een zoal niet foutief, dan toch eenzijdig en vertekend beeld van zijn opvattingen. De auteur van het zeer uitvoerige werk van de zogenaamde Theophrastus redivivus is tot op onze dagen onbekend gebleven, al is er nu een goed gedocumenteerde toeschrijving aan Guy Patin (1601-1672). Vier exemplaren van het manuscript bleven begraven in enkele bibliotheken, en de eerste (en enige) uitgave van de Latijnse tekst kwam er pas in 1981-82, een eerste vertaling in het Frans en het Nederlands is in voorbereiding. Van De jure ecclesiasticorum (1665) kennen we de auteur evenmin. Er is één Franse vertaling, een Nederlandse is eveneens in voorbereiding. De werken van Johan/Pieter de la Court (omstreeks 1660) zijn enkel in hun originele, 17de-eeuwse Nederlands ter beschikking, wat voor velen onder ons toch een ernstig obstakel vormt. De teksten van Franciscus Van den Enden (vanaf 1662) verschenen anoniem en konden pas in 1990 aan hem worden toegeschreven, en de uitgave ervan uit 1992 is nog steeds in het Nederlands van zijn tijd. Het is heel uitzonderlijk dat het voornaamste werk van Adriaan Koerbagh, Een licht schijnend in duistere plaatsen (1668, maar pas in 1974 gepubliceerd), recentelijk een Engelse vertaling en een hedendaags-Nederlandse hertaling kreeg van de betreurde Michiel Wielema (al citeert Lavaert uit het origineel). Zelfs van Spinoza moesten we tot 2014 wachten op een Nederlandse vertaling van zijn Tractatus Politicus (Wereldbibliotheek). Over de Traité des trois imposteurs is men het nog altijd niet eens wie de auteur was en wanneer het werk ontstaan is…

Dat zijn slechts de hoofdwerken die Sonja Lavaert voor ons ontsluit. Zonder haar zouden we niet eens afweten van het bestaan van de meeste van deze werken, laat staan van hun inhoud en betekenis. De uitvoerige bibliografie aan het einde van het boek telt 36 bladzijden en bevat anderhalve bladzijde anonieme werken, en daarnaast talloze andere die enkel voor een even bekwame als nauwgezette onderzoeker als onze auteur toegankelijk zijn. Zij is erin geslaagd om op grond van deze indrukwekkende en op het eerste gezicht heterogene bibliografie toch een duidelijke en overtuigende stellingname voor te stellen: er bestond wel degelijk een belangrijke, zij het grotendeels ondergrondse en fel gecontesteerde, kritische literatuur die zich radicaal afzette tegen de heersende politieke en maatschappelijke opvattingen, en tegen de nefaste rol die de godsdiensten daarin speelden. Het zijn deze anonieme, vergeten en verguisde auteurs die ons uiteindelijk de Verlichting gebracht hebben, die zelf dan weer de basis is van onze huidige denk- en leefwereld. Met deze stelling plaatst Sonja Lavaert zich duidelijk in de lijn van het monumentale oeuvre van Jonathan Israel.

Toegegeven, dit is geen gemakkelijk boek. De auteur behandelt de voornaamste werken in groot detail, citeert uitvoerig, voor de 17de-eeuwse werken in de originele taal, en geeft in talrijke en soms lange voetnoten de bronteksten in hun eigen taal. De basisideeën worden telkens ten gronde geanalyseerd en in hun historische, filosofische en theologische context en in de eigen maatschappelijke situatie gesitueerd. De synthesen worden gestaafd door verantwoorde citaten en gave interpretaties. Dit is niet een zoveelste inleiding in, of overzicht van, dit is wetenschapsbeoefening uit de eerste hand en op hoog niveau. In een wereld van oppervlakkigheid, vooringenomenheid, banaliteit, frivoliteit, overhaaste conclusies en ongegronde meningen van ignoramussen is dit een verademing.

Karel D’huyvetters