10 februari 2023
Vlucht en einde van Joseph Roth
Soma Morgenstern was auteur en ook journalist. Hij ontmoette Joseph Roth reeds op jeugdige leeftijd. Het waren leeftijdsgenoten, van Joodse afkomst en afkomstig uit Galicië, vóór Wereldoorlog I een onderdeel van de Habsburgse Dubbelmonarchie, thans een deel van Oekraïne. Na Wereldoorlog I worden zij correspondent voor de Frankfurter Zeitung: Morgenstern in Wenen, Roth in Berlijn.
Zij worden geconfronteerd met een politiek woelige tijd in het Europa van de jaren dertig van vorige eeuw. Toen zijn boeken in 1933 in Duitsland verbrand werden vluchtte Roth naar Parijs. Morgenstern kon in 1938 op het nippertje ontkomen en vestigde zich eveneens in Parijs waar hij onderdak vond in hetzelfde hotel waar Roth verbleef. Roth zal er overlijden op 27 mei 1939 ingevolge zijn jarenlange alcoholverslaving, amper 44 jaar oud. Morgenstern slaagde er in 1941 New-York te bereiken waar hij in 1976 overleed.
De auteur brengt op boeiende wijze verslag uit van zijn jarenlange vriendschap met Roth. Het was geen gemakkelijke rit. Tussen 1934 en 1937 kwam het zelfs tot een totale breuk. Roth is nu eenmaal niet gemakkelijk in de omgang: erg wispelturig door wisselende gemoedsgesteldheden. Het dagelijkse alcoholgebruik zal daar wel niet vreemd aan geweest zijn. Dit neemt niet weg dat de auteur veel begrip aan de dag legt voor de alcoholverslaving van zijn vriend. Met veel geduld poogde hij hem herhaaldelijk “droog” te leggen. Ook anderen, zoals de auteur Stefan Zweig, drongen tevergeefs aan op een ontwenningskuur. Aangezien Roth in constante geldnood zat waren zij zelfs bereid de kosten ervan te dragen. Roth kon immers niet omgaan met geld en was verplicht voortdurend bij zijn uitgevers om voorschotten te bedelen, die hij daarna kwistig uitgaf.
De drank had misschien ook wel een goede kant. Het hielp hem grote tegenslagen te dragen. Het vormde een verschansing waarachter hij zich kon afzonderen en de moed kon vinden verder te schrijven. Hij was nu eenmaal een eeuwige vluchteling. Hij vluchtte voor zijn familie, voor zijn nooit afgemaakte studie, voor Wenen, voor Berlijn, voor het nazisme. Hij was gedurende geruime tijd voortdurend op reis en in zijn veelvuldige reizen vond hij een tweede manier om zich te bedwelmen. Zijn leven was een vlucht zonder einde, zoals de titel van zijn boek Flucht ohne Ende uit 1927 luidt. Zijn vlucht werd zijn thuis.
Roth ontpopt zich als een scherp waarnemer en niet alleen op cultureel en artistiek gebied. Ook politiek was hij visionair. Reeds bij de opkomst van het nazisme waarschuwde hij herhaaldelijk voor het groeiende nationalisme en fascisme. Toen de Nazi’s in 1933 zijn boeken verbrandden voorzag hij de Holocaust: “Ze gaan onze boeken verbranden en daarmee bedoelen ze ons”.
Morgenstern en Roth leidden een druk sociaal leven en waren dagelijks omringd door uitgeweken politici, journalisten en schrijvers, waaronder Robert Musil en Stefan Zweig voor de hedendaagse lezer de bekendste zijn. Ook minder bekende schrijvers en kunstenaars komen aan bod, zoals naast de journalisten Karl Tschuppik en Karl Kraus, de componisten Alban Berg en Karol Rathaus. De auteur ging er bij de redactie waarschijnlijk van uit dat deze figuren bij de lezer bekend zijn. Thans vraagt dit wel wat gegoogel. Ook enige vertrouwdheid met de woelige Oostenrijke politiek uit de jaren dertig kan bij het lezen van dit boek van pas komen.
De figuur van Joseph Roth staat momenteel erg in de belangstelling. Zopas verscheen ook zijn biografie Eindeloze vlucht. Het leven van Joseph Roth van de hand van Keiron Pim: perfect samen te lezen met het hier besproken werk.
Ignace Claessens
Ignace Claessens
Vertaald door Els Snick.
Meer van Ignace Claessens
