23 mei 2024
Abortus, de lastige kiezel in iedereens schoen (deel 1)
Omdat er zoiets is als niet (meer) gewenst zwanger zijn en omdat kinderen belangrijk zijn, gewenst moeten kunnen zijn én in de best mogelijke omstandigheden horen op te groeien.
De discussie over abortus woedt al lang. Sinds mensenheugenis proberen vrouwen hun vruchtbaarheid in enige mate te beheersen. In dit eerste deel van een vijfdelig essay focussen we op de tijdspanne vanaf het ontstaan van België (1830). In de volgende vier delen hebben we het over de abortuswet van 1990, de aanpassing ervan in 2018, de verderschrijdende inzichten en de huidige discussie over de uitbreiding van de termijn tot achttien weken.
In 1867 werd abortus bij wet verboden, de wet veroordeelde een overtredende arts tot een gevangenisstraf van twee tot vijf jaar, maar ook de vrouw kon worden bestraft. Wat de wetgever niet kon verhinderen, is dat vrouwen probeerden onwelkome zwangerschappen tegen te gaan. Met alle nefaste gevolgen van dien, vooral voor de vrouwen.
_Zo was het voor onze grootmoeders. Over vrouw-zijn op het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw
Om te schetsen wat 'vrouw'-zijn destijds betekende, gaan we terug in de tijd, een hele eeuw, naar 1924. Ver weg!? Nochtans was dit de wereld van onze grootmoeders en overgrootmoeders. Vrouwen die nauwelijks rechten hadden. Ze hadden weinig grip op hun vruchtbaarheid en waren weerloos tegen afgedwongen seks. En, de partner durfde al eens dwingend te zijn. Vergeet niet dat alleen de wensen van 'de man' in onze grondwet waren opgenomen. Laat ons ook niet vergeten hoeveel macht de Kerk en zijn bedieners toen hadden. De doorsnee vrouw had het niet breed, kinderen – veel kinderen – grootbrengen was geen sinecure. Continu zwanger zijn eiste ook veel van hun lichaam.
Ongehuwde moeders hadden het nog moeilijker. Hun zwangerschap was een schande en vooral hun eigen fout. Ze werden verstoten en uitgesloten. Mislukte abortuspogingen met de dood tot gevolg, hopeloze zwangere vrouwen die van ellende voor zelfdoding kozen, het was schering en inslag. Familie, samenleving en kerk keken de andere kant uit.
Deze realiteit ligt gelukkig min of meer achter ons. Het is te zeggen, voor 'ons' Belgen of inwoners van landen waar er wél een recht is op anticonceptie en abortus. Er zijn nog te veel landen die de toegang tot abortus en/of contraceptie verbieden. Niet iedereen heeft de luxe om naar het buitenland te gaan om een veilige abortus te laten uitvoeren. Er zijn zelfs landen die abortus weer illegaal maken of danige drempels opwerpen waardoor een zwangerschapsafbreking een calvarietocht wordt – een gevaarlijke tendens. Zie de praktijken in Polen, Hongarije, de VS maar ook Italië. En één belangrijke speler is nog steeds niet mee: het Vaticaan. De gevolgen zijn onoverzienbaar voor katholieke landen waar de stem van de Paus heilig is en blind gevolgd wordt. Maar waar niettemin vrouwen geen tien of meer kinderen kunnen en willen baren.
Uit Ei, foetus, baby van auteur Trudy Dehue: 'Ze waren weerloos tegen afgedwongen seks, waaronder ook het huisbezoek van de priester te rekenen valt, die kwam controleren of "de akker al opnieuw is ingezaaid" (waarop mijn ene oma volgens de overlevering eens "nou, als u het soms sneller kunt" heeft geantwoord).'
_Over ongewenste zwangerschappen en anticonceptie
Op het einde van de 19de eeuw en in het begin van de 20ste werd abortus in België min of meer gedoogd, ook al was het verboden door de wet van 1867. Het beleid liet oogluikend advertenties toe in kranten, je vond er reclame voor abortuspillen avant-la-lettre en 'engeltjesmaaksters'. De wildgroei aan advertenties zorgde er weliswaar voor dat in 1923 alle reclame voor abortus en anticonceptie aan banden werd gelegd. Al speelde de terugval van de geboortes op dat moment hoogstwaarschijnlijk ook een rol.
Wat betreft seksuele en reproductieve rechten kunnen we stellen dat vrouwen in België tussen 1923 en 1970 werden teruggestuurd naar de donkere middeleeuwen. We moeten bijna een halve eeuw wachten – tot 1970 – voordat er enig licht in de duisternis verscheen. Vreemd, want al in 1960 vonden de pil én het diafragma hun weg in België. Niet door reclame, wel dankzij dappere Sabena-medewerkers en apothekers die genoeg hadden aan een paar woorden op een gekribbeld doktersvoorschriftje. Medische kennis over de vrouw, haar baarmoeder en eileiders, over bevruchting en zwangerschap was er. Het was vooral moeilijk om kennis een ingang te doen vinden.
Gelukkig zijn de mythes over het zwanger zijn intussen ver weg. Artsen spreken al lang niet meer over de baby die in de eileider zat te wachten tot hij of zij kon afdalen naar de baarmoeder alsof het de eerste kinderkamer was. De vader, en zijn sperma, kwam niet ter sprake, laat staan de geslachtsgemeenschap die voor rode oortjes zorgde. En toch is er nog een weg te gaan, voor vele vrouwen in de wereld en zelfs voor onze Belgische vrouwen.
_Over moedige mannen
België was een van de laatste landen in Europa om abortus te legaliseren. Het Verenigd Koninkrijk ging vooraf in 1967, Frankrijk volgde in 1975 en Nederland in 1981. Toch werden er in de jaren '60 en '70 veilige abortussen uitgevoerd door artsen.
Dr. Willy Peers begon vanaf 1970 met het uitvoeren van openlijke zwangerschapsafbrekingen. Hij deed dit vanuit een sterke overtuiging, in de best mogelijke medische condities en zelfs zonder zijn praktijk clandestien in te richten. Hij meende dat de autonomie van vrouwen belangrijk was en het verplicht uitdragen van een zwangerschap een acte van seksueel geweld is tegen vrouwen. Net zoals het verbieden van een pijnvrije bevalling. De strijdvaardige pioniersacties zaten in het DNA van Peers. Zijn sociale bewogenheid en rechtvaardigheid werden legendarisch. Hij deed zijn best om niet alleen de binnenlandse politiek maar ook de medische wereld én de publieke opinie mee te nemen in zijn gedachtegang.
Dr. Willy Peers begon vanaf 1970 met het uitvoeren van openlijke zwangerschapsafbrekingen. Hij deed dit vanuit een sterke overtuiging, in de best mogelijke medische condities en zelfs zonder zijn praktijk clandestien in te richten. Hij meende dat de autonomie van vrouwen belangrijk was en het verplicht uitdragen van een zwangerschap een acte van seksueel geweld is tegen vrouwen. Net zoals het verbieden van een pijnvrije bevalling. De strijdvaardige pioniersacties zaten in het DNA van Peers. Zijn sociale bewogenheid en rechtvaardigheid werden legendarisch. Hij deed zijn best om niet alleen de binnenlandse politiek maar ook de medische wereld én de publieke opinie mee te nemen in zijn gedachtegang.
Helaas stond dr. Peers al snel tegenover drie institutionele opponenten: de katholieke Kerk, de wetgevende macht en de Orde der Geneesheren. Peers werd in 1973 voor het uitvoeren van een abortus bij een juridisch als niet-oordeelsbekwaam bestempelde vrouw die slachtoffer was van seksueel geweld, veroordeeld tot een gevangenisstraf. Dit zorgde voor een enorme media-aandacht. Vrouwen (en mannen) kwamen op straat en eisten het recht op 'baas in eigen buik'. Actiecomités – de feministen op kop – de vrijzinnigheid en het Humanistisch Verbond organiseerden protestmarsen. De steun voor dr. Peers was massaal. Zo groot dat er hier en daar een politicus wakker schoot. De voorhechtenis van Peers die vijfendertig dagen duurde had alvast één niet onbelangrijk politiek resultaat: anticonceptie werd datzelfde jaar gelegaliseerd. De vrouwen haalden opgelucht adem. Al lieten ze zich niet met een kluitje in het riet sturen. Politiek had men gehoopt dat het protest zou stilvallen. Niets was minder waar … de geest was uit de fles.
Zo maakte een netwerk van moedige artsen zoals dr. Willy Peers, Jean-Jacques Amy en anderen de weg vrij voor een abortuswet. Roger Lallemand, die Willy Peers als advocaat bijstond, zat in het parlement. Deze PS'er vormde samen met zijn liberale collega Lucienne Herman-Michielsens een duo dat erin slaagde de wet Michielsens, die in 1978 nog door het parlement verworpen werd, uiteindelijk gestemd te krijgen. Op drie april 1990 had ook België een abortuswet.
Meer van Jacinta De Roeck en Francoise Dedrie