In zijn boek Let op je woorden zet wijlen hoogleraar Jan Blommaert uiteen dat door de opkomst van het internet het aantal actoren in het publieke debat explodeerde. De publieke ruimte werd opengebroken. Maar het komt de democratie niet ten goede dat steeds meer mensen allerlei meningen ventileren. Het internet bulkt van de halve waarheden, oppervlakkigheden, onjuistheden en denigrerende berichten. Controle op de actoren in het publieke debat en op de kwaliteit van de door hen geuite meningen laat te wensen over. Er heerst een nieuwe communicatie-ideologie die inhoudt dat alle meningen even goed zijn en sowieso respect verdienen. Wie langs digitale weg zijn opvattingen de wereld in stuurt is geen enkele verantwoording verschuldigd en hoeft zich niets gelegen te laten liggen aan ethiek. Blommaert betoogt dat, wie begaan is met de kwaliteit van de democratie, een meer 'hygiënisch publiek debat' zou moeten nastreven waarin kwaliteitsvolle informatie circuleert en burgers de wil om zich te informeren en te leren als uitgangspunt nemen voor deelname aan het maatschappelijk gesprek. Hij heeft een punt. De vrijheid van meningsuiting houdt in dat, binnen bepaalde grenzen, iedereen om het even wat op om het even welke manier mag verkondigen. Dat is een grote, zorgvuldig te koesteren verworvenheid. Maar als het gaat over de gezondheid van een democratie maakt de kwaliteit van de geuite meningen wel degelijk een verschil. Wat schieten we op met standpunten die steunen op onjuistheden, gemanipuleerde informatie – onder meer door het gebruik van artificiële intelligentie – of regelrechte leugens? Wat betekent het voor de gezondheid van een democratie als men de waarheid herleidt tot een kwestie van persoonlijke smaak? Een van de feitelijke werkelijkheid losstaand pluralisme stelt niets voor. Bovendien heeft de hoogstpersoonlijke mening die iedereen te berde kan brengen bij nader toezien weinig authentieks. Veeleer dan de eigen stem te laten horen praat men slechts na wat in de eigen internetbubbel als waarheid geldt of wat influencers verkondigen. Mensen met volstrekt andere opvattingen beluistert men veel te weinig, zodat het vrijwel onmogelijk is de brug te slaan tussen verschillende meningen. Integendeel, de polarisatie neemt toe. Opdat het pluralisme werkelijk betekenis zou krijgen dienen we drie vragen voor ogen te houden. Uiten we werkelijk onszelf in de publieke sfeer? Luisteren we echt naar de ander en treden we met hem of haar in relatie? Stemmen we af op elkaar en proberen we uiteenlopende zienswijzen te integreren? Die drie vragen verdienen een nadere beschouwing.

Een volwaardig pluralisme steunt op het principe dat vele opinies een bestaansrecht en een bestaansreden hebben, ook deze die veraf liggen van de gangbare opvattingen. In de zienswijze van de minderheid kan immers een zekere wijsheid schuilen. Pluralisme impliceert dus een zeer inclusieve kijk op politiek en democratie. Toch geldt hier een voorbehoud. Hoewel het een mensenrecht is om in beginsel alle meningen vrij te mogen uiten, kunnen enkel de zienswijzen die geen afbreuk doen aan de democratie, de rechtsstaat en de menselijke waardigheid in aanmerking worden genomen tijdens de politieke besluitvorming. Dat gezegd zijnde, rijst de vraag of en in welke mate politieke actoren (burgers en politici) ten volle tot uitdrukking brengen wie ze werkelijk zijn. Pluralisme krijgt betekenis als ieder mens vanuit de eigen uniciteit en authenticiteit iets kan bijdragen aan de samenleving. Zelfexpressie vooronderstelt voldoende verbinding met zichzelf, met de eigen psychische realiteit, zoals gedachten, gevoelens, drijfveren, aannames, oordelen en attitudes. Zij omvat ook verbinding met de eigen morele realiteit, zoals de waarden en basisnormen die men onderschrijft. Dat alles vraagt behoorlijk wat zelfbewustzijn. Zelfonthulling is enkel mogelijk door een zekere oprechtheid tegenover zichzelf. Toont men werkelijk wie men is, wat men voelt of denkt, vanuit welke motieven men handelt? Woorden die losstaan van de eigen innerlijke realiteit komen neer op hol gepraat. Dat staat veraf van wat pluralisme kan zijn. Het vraagt moed om zichzelf te tonen zoals men is, zeker wanneer men daarmee tegen de eigen bubbel of de maatschappelijke stroom ingaat. Men riskeert op het onbegrip of de afwijzing van anderen te stuiten.

Zichzelf op een persoonlijke manier uiten krijgt slechts maatschappelijke en politieke betekenis als men daarin gezien en beluisterd wordt door anderen. Tijdens parlementaire debatten, participatieprocessen of via digitale kanalen praten politieke actoren al te vaak langs elkaar. Wanneer mensen daarentegen op een onbevangen manier laten binnenkomen wat anderen aanbrengen, kan er een werkelijke relatie van mens tot mens ontstaan. Het is juist door zich open te stellen voor de verschillende zienswijze van andere politieke spelers dat men die van zichzelf kan verfijnen en verruimen. Verschillen kan men aanwenden als een bron van creativiteit.

Een betekenisvol pluralisme is niet alleen inclusief, het is ook holistisch. Dat houdt in dat de vele meningen niet gewoon naast elkaar blijven bestaan, maar dat men tracht ze op elkaar af te stemmen en te integreren. De gemeenschap heeft er veel bij te winnen als politieke actoren hun stem accommoderen aan het geheel van alle andere stemmen, zonder die van zichzelf te verloochenen. Zo ontstaat er een nieuw verhaal dat, als het goed gaat, ieders afzonderlijke verhalen omvat en samensmeedt. Vergelijk het met de zangers van een koor die hun partituur volgen en trouw blijven aan de klank van hun stem, maar tegelijkertijd goed luisteren naar de anderen en op hen afstemmen. Dan ontstaat er een nieuw geheel (het gezamenlijk gebrachte muziekstuk) dat meer omvat dan de som van alle afzonderlijke stemmen. Dat gaat niet vanzelf. Daartoe heeft men geschikte gespreksmethoden nodig. Te denken valt aan geweldloze communicatie, op bemiddeling gebaseerde gespreksmethodes, deep democracy, cirkeldialogen, en dergelijke. Het zou te ver leiden hierop in te gaan, maar deze methodes hebben gemeen dat zij gericht zijn op het creëren van een veilig gesprekskader waarin alles gezegd en beluisterd kan worden, van mens tot mens, op voet van gelijkheid. 

Een inclusief, holistisch pluralisme vraagt inspanningen. Het komt tot bloei dankzij menselijke kwaliteiten zoals openheid, inlevingsvermogen, aandacht, moed (om te spreken), zin voor evenwicht en dergelijke. Die kwaliteiten komen niet vanzelf, men dient ze te cultiveren. Kortom: pluralisme is een werkwoord én het omvat ook een innerlijke dimensie, met name de (te ontwikkelen) attitudes en vaardigheden van politici en burgers.

Is onze samenleving pluralistisch? In vergelijking met veel andere landen zeer zeker. Geven we het pluralisme zijn volle betekenis? Daarover valt te discussiëren. Iets wat we gelukkig kunnen, dankzij het pluralisme!