27 augustus 2025
Objectiviteit als dekmantel voor egocentrisme
Enerzijds zijn mensen emotionele wezens. Anderzijds wordt het vermogen om rationeel en logisch na te denken, beschreven als iets unieks aan de mens. Kijk naar het rechtssysteem. We gebruiken dit als voorbeeld voor het onderscheid tussen mensen en andere dieren: we zoeken niet langer gedreven door emotie naar wraak en vergelding, maar naar sancties die in verhouding staan tot de daad. Die sancties stellen we door afstand te nemen van onze emoties en 'objectief' naar de wereld te kijken. We halen het menselijke uit de observatie, maar maken van onszelf ook een observator zonder verantwoordelijkheid. Wat betekent deze objectieve, 'onmenselijke' kijk naar de wereld voor onze relaties onderling? En voor onze relatie met onze omgeving?
_Objectivering van mens en omgeving
Objectief bekeken is elke interactie een transactie: je maakt kosten, tijd of besteedt geld, waar je iets voor terug verwacht. Je betaalt de dokter zodat die je vertelt wat er met je aan de hand is, niet om een persoonlijk gesprek mee te voeren. In een doorgedreven objectivering is een ambtenaar enkel een dienstverlener, geen persoon. Als burger betaal je belastingen voor diensten, niet om rekening te houden met de ambtelijke persoon. Een kassier wordt het verlengde van de kassa die controleert of je betaalt voor je boodschappen. Die kun je trouwens vervangen door gebruik te maken van een zelfscankassa waardoor je als winkelketen op termijn kunt snijden in je personeelskosten.
Tijd is geld: tijd waarin je niet werkt, is tijd waarin je geen geld verdient. Werk geeft je geld in ruil voor je tijd, aandacht en verantwoordelijkheid. In interacties kan het wegcijferen van het menselijke in de ander tijd besparen en dus objectief voordelig zijn. Deze houding geeft ons het idee dat als je ergens voor betaalt, met geld of met tijd, je het recht hebt gekocht om met de interactie te doen wat jij wilt en hiermee ook verantwoordelijkheid afkoopt. Dat geldt niet alleen voor interacties met mensen, maar ook voor onze omgeving. Als je betaalt voor de schoonmaakploeg, ben je niet verantwoordelijk voor het schoonhouden van de omgeving. Je mag onbeperkt vliegen, zolang je maar de emissiekosten betaalt. Zaken waar je niet voor betaalt, zoals bestuiving van gewassen of zuivering van lucht, hebben kennelijk geen waarde voor het individu, anders zou je ervoor moeten betalen.
_Omgevingsbewustzijn
In een geïndividualiseerde samenleving staat uitsluitend de levenskwaliteit van het ego centraal. Niet alleen de interacties met anderen moeten je iets opleveren, ook interacties met je omgeving moeten directe voordelen hebben. Je kan sluikstorten melden zodat het wordt opgeruimd, maar het levert jou niets op en iemand anders kan die melding ook doen. Een park waarin je wandelt, heeft enkel waarde op het moment dat je er bent. Wat je daar achterlaat is niet relevant, dat ligt immers alweer achter je. Het verkeer om je heen komt en gaat, maar wat er op je smartphone gebeurt, is de actualiteit.
Objectivering op basis van egocentrisme toont een heel sterke 'na mij de zondvloed'-mentaliteit. Als de omgeving enkel relevant is op het moment dat er gebruik van wordt gemaakt of ervoor betaald wordt (zoals een natuurreservaat), dan worden de langetermijneffecten van je handelen irrelevant. De algemene afname in biodiversiteit is niet te zien tijdens één wandeling. Klimaatverandering is niet (negatief) voelbaar tijdens een bezoek aan het strand. Als je objectief, egocentrisch, een kosten-batenanalyse maakt, is er geen reden om je handelen te veranderen zolang interacties met natuur en milieu geen directe kosten hebben. Deze wereldvisie maakt de omgeving onmenselijk: elke band met de mens en het menselijke wordt verbroken en kijkt alleen nog naar theoretische kosten en baten voor het individu. Natuur lijkt hopeloos ten onder te gaan, des te meer door technologische ontwikkelingen die haar ogenschijnlijk overbodig maken. Ogenschijnlijk, omdat we niet weten wat de kosten zijn van de diensten die de natuur ons levert tot we technologische oplossingen moeten betalen om deze diensten te vervangen.
_Verantwoording van het bestaansrecht
Wanneer geld gezocht wordt voor natuurbehoud of -ontwikkeling, volgt direct de vraag rond kosten en baten, nut en noodzaak. Op zich niet gek, maar net omdat gekend is dat de baten niet exact berekenbaar zijn, wordt het afgeschreven als een hobby. Het bestaansrecht wordt weggezet als 'niet aantoonbaar nuttig', terwijl iedereen hier gebruik van maakt, vaak zonder te beseffen en te zien wat ze ervan terugkrijgen. Een soortgelijke trend doet zich ook min of meer stilzwijgend voor bij mensen die niet (kunnen) bijdragen aan de economie: waarom moet de maatschappij betalen voor die mensen? Sensibilisering lijkt door het egocentrisch paradigma vooralsnog een beperkte impact te hebben. Om hieruit te geraken, is het belangrijk om niet naar afzonderlijke eenheden te kijken, zoals een individu of een boom, maar naar ecosystemen en de eenheden waaruit deze kunnen bestaan. Nieuwe ecosystemen met een symbiose tussen technologie en natuur lijken het meest voor de hand liggend. De integratie van natuur in onze technologische omgeving helpt ons begrijpen welke kosten we kunnen besparen door niet in de technologie te hoeven investeren. Denk aan de schaduw van bomen die de omgeving koeler houdt waardoor je minder snel nood hebt aan een airco. Of ruimte zonder verharding die zorgt voor verkoeling en een (enorme) ontlasting van ons rioleringssysteem.
Door de woon- en leefomgeving van mensen te integreren in het ecosysteem in plaats van deze te scheiden, kunnen de baten duidelijker naar voren komen. Het zal vragen om een transitie waarbij een deel van de mensen hogere kosten draagt door afstand te nemen van de natuurlijke omgeving en een deel meer baten heeft door deel uit te maken van de natuurlijke omgeving. Door dit verschil te accentueren, kun je kosten en baten van natuur in kaart brengen. Deze transitie vraagt om meer gedeelde open ruimte. Wanneer iedereen meer gebruik gaat maken van open ruimte, kan een egocentrische benadering niet standhouden. Je wordt immers geconfronteerd met het nut en de noodzaak van je omgeving alsook met andere leden van de maatschappij.
Het egocentrisme zal plaats moeten maken voor iets nieuws, zoals een sociale, ecocentrische benadering. Een dergelijke evolutie zal echter continu aandacht vragen. Het is immers makkelijker om in het huidige paradigma te blijven, waar je verantwoordelijkheid kunt afkopen en op jezelf kunt staan, dan te verschuiven naar een systeem waar je gezamenlijk verantwoordelijk bent voor je omgeving en het welzijn van je medemens.
Meer van Vesko Valverde