19 juni 2023
Omtrekkende bewegingen
Dit prachtig uitgegeven boek bevat vier romans van de Rus Sergej Dovlatov (1941-1990), ruim twintig bladzijden met aantekeningen en een voortreffelijk nawoord van de vertaler Robbert-Jan Henkes. Deze laatste oppert dat Dovlatov “misschien wel het helderste proza van de afgelopen vijfhonderdduizend jaar” schreef, “spreektalig als de neten”. Dat lijkt op het eerste zicht overdreven, een half miljoen jaar is een hele poos. En toch… Ik zou de tweede roman, “Die van ons”, al meteen willen herlezen. Jawel: Dovlatov staat voor sterk, puntig en pittig proza.
Ik beken: ik heb een zwak voor de Russische literatuur. Wat is me dat Rusland toch voor een land! Het lijkt wel steevast te groot voor zichzelf: als de zon aan de ene kant ondergaat komt ze alvast aan de andere kant weer opduiken, dat moet desoriënterend zijn. Maar de literatuur! Het is alsof de woorden daar meer inhoud, meer waarde hebben. Spielerei, goed, maar ernstiger dan gebruikelijk. Iedereen die lezen kan, kent de literaire grootheden van de negentiende eeuw, hun Gouden Eeuw, de Russische klassiekers, ja toch? Laat ons ernstig wezen. En toen zaten ze al een flinke tijd onder de knoet van het tsarisme. Maar dan heb je aan het begin van de twintigste eeuw de Zilveren Periode: tientallen meesterlijke schrijvers staan op… Komt daar het communisme binnengestormd: zegt de ene klasse tegen de andere klasse dat, desnoods met geweld, de klasseloze maatschappij een feit is en fel moet toegejuicht worden! Het bolsjewisme of marxistisch-leninistisch Stalinisme vatte die hele literaire bende bij de keel en kneep die dicht. Maar de boeken overleven. Wil je weten hoe fijn het leven was onder Stalin? Lees dan de levensverhalen van Achmatova tot en met Zamjatin, dus ook die van Babel, Blok, Bjeli, Boenin, Boelgakov enzovoort, enzovoort: opgepakt, opgesloten, verbannen, vermoord, of geduldig gedreven tot zelfmoord. De Vlaamse poëet en PVDA-er Charles Ducal liet onlangs nog uitschijnen dat het Stalinisme eigenlijk wel meeviel… Hij geniet veel dichterlijke vrijheid. Hier mag dat.
Zou - zo schiet me nu te binnen - idealisme, een aandoening zijn die je kunt krijgen in je jeugd en waar op zich niets verkeerd mee is (het gaat soms vanzelf over), misschien vertrekken vanuit een geïdealiseerd zelfbeeld? Maar laat het ons over Dovlatov en zijn boek hebben.
Zou - zo schiet me nu te binnen - idealisme, een aandoening zijn die je kunt krijgen in je jeugd en waar op zich niets verkeerd mee is (het gaat soms vanzelf over), misschien vertrekken vanuit een geïdealiseerd zelfbeeld? Maar laat het ons over Dovlatov en zijn boek hebben.
Een korte biografische schets? Dovlatov werd geboren in 1941 ergens in het eindeloze zuiden van Rusland, werd door slechte resultaten genoopt zijn studies te stoppen en was drie jaar lang, als een vorm van dienstplicht, kampbewaker voor zware criminelen. Daarna studeerde hij journalistiek. Hij maakte naam als journalist, maar zijn literaire werk mocht en kon hij niet publiceren. In 1978 kreeg hij toestemming om de Sovjet-Unie te verlaten en vestigde hij zich in New York. Dan pas geraakte zijn eerste boek gepubliceerd. In 1990 overleed hij al, aan een hartstilstand, een dood die zwaar gerelateerd werd aan zijn alcoholisme.
Dovlatov schreef sterk autobiografisch, dit wordt netjes uit de doeken gedaan in het nawoord. Daarin wordt ook verteld over de eigenaardige restrictie die Dovlatov zich oplegde bij het schrijven: geen woord mocht in een zin met dezelfde letter beginnen. Echt ellenlange zinnen kom je dus in zijn werk niet tegen. En dat maakt wellicht waarom zijn schrijven zo compact en kernachtig is. Dit is in het Russisch wel veel makkelijker dan in het Nederlands. De vertaler beweert zijn best te hebben gedaan om deze beperking te respecteren. Nu kom je wél zinnen tegen in deze vertaling waarin gezondigd wordt tegen het principe van Dovlatov… maar als je daarnaar speurt ben je geen tekst aan het lezen, dan kijk je letters na, alsof je een doorloper oplost, een zinloos gegeven voor een lezer.
Dit boek begint met de roman Compromissen: over Dovlatovs werk als journalist bij een Estse krant. Het telt twaalf brave perstekstjes opgesteld in het clichématige Sovjet jargon, maar elke tekst wordt gevolgd door een verhaal dat belicht hoe die tekst tot stand kwam: de vaak dwaze omstandigheden. Het bevat veel pit, ontzettend veel pit! Wat een drankzucht! Nu heb ik onlangs en niet zo extreem toevallig nog twee Russische romans gelezen: één van Jerofejev en één van Makanin: twee generatiegenoten van Dovlatov. Ook die romans staken vol beschonkenheid: elke bladzijde bevatte een schandalig hoog promille. Ik waarschuw u: laat dit mooie boek niet rondslingeren want het kan opgepakt worden. Wegens openbare dronkenschap. Bevestigt deze roman het cliché dat de Russen alcohol gebruiken om te voorkomen dat de werkelijkheid ze te zwaar op hun maag blijft liggen? In het derde boek van deze bundeling, Ambacht, schrijft Dovlatov: “Natuurlijk, hier zwaaide ook de eeuwige metgezel van de Russische literator de scepter - de alcohol.” (Ikzelf vernam uit bepaalde bron dat zij geestrijke dranken bewaren in hun medicijnkast. Sterker nog: soms bevat die medicijnkast enkel alcoholische dranken. ’t Moet er een bar bestaan zijn.)
De tweede roman heet Die van ons en dit is een ronduit fantastisch leesfestijn. Als je dit niet graag leest, dan lees je gewoon niet graag. Dovlatov vertelt hier zijn familiegeschiedenis, knotsgekke verhalen, beginnende bij zijn overgrootvader en via onder meer zijn hond en dochter eindigend met de geboorte van zijn zoon in New York. Ik zou de eerste twee hoofdstukken willen citeren, maar dat is te weinig van het goede. Dit boek staat gewoon barstensvol grappige omschrijvingen. Enfin… over die ene grootvader die niet van wanorde hield: “Vandaar dat hij negatief tegenover de revolutie stond. Hij wist haar voortgang zelfs even af te remmen. Dat ging zo.” En dan vertelt Dovlatov hoe massaal volk kwam toegestroomd naar het stadscentrum en zijn joodse grootvader dacht dat er een jodenpogrom was begonnen: “Hij pakte zijn geweer en klom op het dak. Toen de meute naderde, begon grootvader te schieten. Hij was de enige inwoner van Vladivostok die zich tegen de revolutie keerde. Desondanks overwon de revolutie.” En dan is er die andere grootvader, die “gehoorzaamde niemand. Inbegrepen de hemelse machten. Eén duel van mijn grootvader met de Heere God eindigde in remise.” “Toen hij oud werd, verzuurde zijn karakter totaal…. Van zijn blik kletterden borden uit de handen van vrouwen.” Over zijn hond: “Elk jaar ging ze meer op een mens lijken. (Dat kun je niet van al je vrienden zeggen.) Met haar in de buurt schaam ik me al om me uit te kleden.”
Derde roman: Ambacht. Deze roman bestaat uit twee delen. In het eerste deel wordt verteld hoe hij zijn literaire werk in de Sovjet-Unie maar niet gepubliceerd krijgt, hoe hij ook probeert, wie hij ook kent, welke goede raad hij ook opvolgt. ’t Is een wonder dat van al die gekte de man niet knettergek werd. In het tweede deel vertelt hij hoe hij met enkele andere emigranten in New York een Russische krant wil uitgeven wat vaak zorgt voor hilarische verwikkelingen. En aldoor die komieke anekdoten. Zo zat Dovlatov eens in de gevangenis en zijn celgenoot werd ziek. Een hulparts kwam en vroeg waar het pijn deed. Buik en hoofd. “De hulparts nam een pil, brak die in tweeën en verkondigde streng: - Deze is voor je hoofd. En deze voor je buik. En pas op, niet door elkaar halen…”
Nog een citaat:
“In de Unie werd liefdevol en behoedzaam met zwarten omgesprongen. Ik herinner me een bokswedstrijd op tv. Een neger, zwart als schoenpoets, bokste tegen een blonde Pool. De Moskouse commentator legde tactvol uit: ‘De zwarte bokser kunt u herkennen aan de lichtblauwe zoom van zijn broek…’"
“In de Unie werd liefdevol en behoedzaam met zwarten omgesprongen. Ik herinner me een bokswedstrijd op tv. Een neger, zwart als schoenpoets, bokste tegen een blonde Pool. De Moskouse commentator legde tactvol uit: ‘De zwarte bokser kunt u herkennen aan de lichtblauwe zoom van zijn broek…’"
De laatste roman is Filiaal, waarin hij vertelt over zijn eerste huwelijk in het Rusland van de jaren zestig en hoe hij vele jaren later, wanneer hij in de Verenigde Staren een nieuw leven probeert op te bouwen, die eerste vrouw daar op een congres ontmoet. Dit is, in vergelijking met de vorige drie romans, geschreven in een veel rustigere vertelstijl.
Ik geef het boek vijf sterren, naar boven afgerond. Ik heb gewikt, gewogen: ik vond Filiaal slechts vier sterren waard, maar Die van ons eigenlijk zes. Vandaar. Dit boek is verschenen bij van Oorschot. Voor mijn part mocht het meteen uitgebracht worden in de klassieke, prachtige, terecht fel bejubelde “Russische bibliotheek” van Van Oorschot, sacraal gedundrukt, graag met het schaarse overige werk van Dovlatov, terecht tussen Dostojewski en Gogol. Wat niet is kan nog komen. Dovlatov heeft nog vier andere titels op zijn naam staan. Vertaler Robert-Jan Henkes, die ondermeer Kraus, Shakespeare en zelfs Joyce (!) vertaalde, zou ook die vier overige titels kunnen aanpakken, ’t is maar een tip… Een zware aanrader, dit boek. Laat het gelezen en genoten worden, za vashe zdorovje.
Dirk Ooms
Meer van Dirk Ooms
Dirk Ooms
