6 juli 2023
De geschiedenis
Dit meesterwerk van Elsa Morante is een weergave van de Tweede Wereldoorlog vanuit het oogpunt van gewone Italianen, geschreven in de meeslepende stijl van het negentiende-eeuwse realisme, met aspecten van magisch realisme, natuurbeschrijvingen, dialogen en gesprekken uit het dagelijkse leven gevoerd door protagonisten en mensen die een bepaald type, klasse, seks, aard, vertegenwoordigen wat de interactie naar voren brengt. Morante vertelt ook heel feitelijk, net alsof het geen verzonnen verhaal is.
Ieder van de negen hoofdstukken vertelt het verhaal van één jaar van de Tweede Wereldoorlog met aanloop en afloop. Door de hele roman heen toont Morante de verwoestende effecten van politieke gebeurtenissen op het leven van gewone mensen, vooral op Ida en haar familie. Het geeft ons een beeld hoe de “kleine” mens toen tegen de grote, dramatische gebeurtenissen aankeek.
De roman begint tijdens Ida Ramundo's Siciliaanse jeugd, waarin ze lijdt aan epileptische aanvallen die gepaard gaan met bewusteloosheid. In de jaren 1930 na de fascistische alliantie van Italië met Adolf Hitler, trouwt Ida met Alfio Mancuso, ze wordt onderwijzeres in Rome en baart een zoon, Nino. Wanneer Ida's moeder sterft, komt Ida erachter dat haar moeder Joods was. Doodsbang dat iemand haar zal aangeven bij de antisemitische fascistische autoriteiten, houdt Ida het geheim, zelfs als ze het Joodse getto van Rome begint te achtervolgen. Haar man sterft, en terwijl Ida heeft geprobeerd vast te houden aan een levensstijl uit de middenklasse, markeert zijn dood het begin van haar afglijden naar armoede en isolement.
Op een dag, dronken en eenzaam, verkracht Gunther, een negentienjarige Duitse soldaat, Ida, wat bij haar een epileptische aanval en bewusteloosheid veroorzaakt. Gunther komt drie dagen later om het leven als zijn vliegtuig wordt neergeschoten op weg naar het Noord-Afrikaanse front. Ida verbergt de zwangerschap die daaruit voortvloeit uit angst haar baan te verliezen. Na de geboorte vertelt ze Nino, die meer tijd op straat doorbrengt dan thuis, dat ze het kind verlaten vond. Er ontstaat een diepe genegenheid tussen Nino en de baby Guiseppe, die ze Useppe noemen.
Terwijl de oorlog in Europa woedt, wordt het Joodse getto van Rome een spookstad, terwijl treinladingen Joden worden gedeporteerd naar 'dwangarbeidskampen'. Nino vertrekt om zich aan te sluiten bij de Italianen die aan de kant van de Duitsers vechten. Wanneer geallieerde bommen het door de Duitsers bezette Rome treffen, wordt Ida's appartement verwoest en verhuizen zij en Useppe naar een schuilplaats van de overheid. Er is weinig voedsel en Ida hongert zichzelf uit om Useppe te voeden. Een van de gevangenen van het asiel is de marxistische pacifist Davide Serge, een Jood. Hij wordt vastgehouden door de Duitsers, ontsnapt en verstopt zich in het asiel. Een brief vertelt hem dat de leden van zijn burgerlijke familie, die hij heeft afgewezen, zijn vermoord in een concentratiekamp. Wanneer Nino opduikt, nadat hij van kant is veranderd en een partizanenband heeft gevormd, voegt Davide zich bij hem. Ze voeren brute aanvallen uit op nazi-soldaten.
Als de oorlog voorbij is, gaat Ida's school weer open en huurt ze een kamer in een nabijgelegen sloppenwijk. Nino bezoekt de familie af en toe en omarmt de ideologie van de revolutie tegen de nieuwe Italiaanse regering. Als zwarthandelaar smokkelt hij wapens naar de revolutionairen. Nog geen eenentwintig, hij wordt gedood terwijl hij op de vlucht is voor de politie met een voorraad wapens. Ida houdt Nino's dood geheim, maar griezelig genoeg weet Useppe het. De jongen begint nachtmerries en epileptische "spreuken" te krijgen die lijken op die van Ida, maar veel gewelddadiger zijn.
Davide is ook in Rome. Verbrijzeld door de wreedheden van de oorlog is hij drugsverslaafd geworden en vlak na een bezoek aan Useppe sterft hij aan een overdosis heroïne. Een paar dagen later overlijdt Useppe aan een epileptische aanval. Bij het vinden van het lichaam van haar zesjarige zoon is Ida's levensreden verdwenen en wordt ze gek. Het verhaal eindigt met een andere lijst van wereldgebeurtenissen, waaronder moorden, kernproeven en bombardementen in Noord-Vietnam, eindigend met de woorden: "En de geschiedenis gaat verder."
Tenminste even belangrijk zijn de negen korte geschiedkundige overzichten. Ik wilde bijna schrijven “herinneringen”, want we lezen ze met de “hindsight” van een halve eeuw, La Storia verscheen in 1974. Dat zijn 33 bladzijden die samen een verrassend volledig, compact en doelgericht geformuleerd klein geschiedenisboekje vormen met de inzichten en benaderingen van die tijd, cijfers, verrassende details, onverwachte anekdotes, gebeurtenissen en processen en die nu nog steeds verfrissend en verrassend accuraat blijken te zijn, geformuleerd vanuit een stevig Marxistische visie, onverbiddelijk communistisch, zelfs nog rechtlijnig Leninistisch-Stalinistisch van nog voor de Chroesjtsjov-onthullingen en de daaropvolgende destalinisatie. De sterke reacties van toen zijn zeer begrijpelijk.
Ergens charmant, ook met de oubollige taal “gewend, ijlings, nimmer, plachten, schelle stem, gekrengd, haar aanbidder, negers” en natuurlijk door de rijkelijke, lange maar toch precies en evenwichtig opgebouwde zinnen zoals er nu geen enkele schrijver ze nog durft schrijven maar die heerlijk lezen en het juiste vehikel zijn om je terug te voeren naar “toen”.
Waarbij nog komt dat Morante veelvuldig lyrisch-poëtisch uit de hoek komt en de mooie bladzijden oplevert waar Davide, die gedichten schrijft voor Bella, ze ook voorleest voor de kleine Useppe die ze zo graag wil horen.
Waarbij nog komt dat Morante veelvuldig lyrisch-poëtisch uit de hoek komt en de mooie bladzijden oplevert waar Davide, die gedichten schrijft voor Bella, ze ook voorleest voor de kleine Useppe die ze zo graag wil horen.
Of de beschrijving van de seks die Ida beleeft, net in de naweeën van één van haar epileptische aanvallen: “Dus hervond ze dat gevoel van vervulling dat ze als kind al had ervaren wanneer de liefdevolle kamer van haar vader en moeder haar weer opnam. Maar die kinderlijke ervaring werd nu in haar toestand tussen waken en slapen versterkt door het gelukzalige gevoel weer geheel in haar eigen lichaam terug te keren. Het andere lichaam - gretig, hard en warm - dat haar in het centrum van haar moederlijke zachtheid verkende, bundelde in één alle honderdduizend jonge, vurige driften, frisheid en begeerten die uit hun verschillende regionen samenvloeiden om zich uit te storten in haar meisjes monding. En verenigde alle honderdduizend dierlijke, aardse en kwetsbare jongens in een dwaze en vrolijke dans die tot het binnenste van haar longen, tot in haar haarwortels op haar inwerkte en haar in alle talen riep toen loosde hij zijn zaad en werd weer één smekend vlees dat tot in haar buik wegsmolt in een zachte warme en onschuldige overgave haar deed glimlachen van ontroering, als het enige geschenk van een arme of van een kind.”
Of de zeer lange beschrijving van een familiesamenzijn dat eigenlijk als enige betekenis heeft de verwijzingen naar de politieke situatie in Italië en de rest van Europa en de semi-didactische uitleg door de mond van verschillende protagonisten, wat zekere begrippen die toen zeer actueel waren, eigenlijk betekenden: socialisme, fascisme, communisme en anarchisme (waarvan een zeer genuanceerde uitleg).
Zowel door het innemen van een duidelijk links marxistisch standpunt en een even duidelijk, zelfs scherp, anti-oorlog betoog, stond Morante in 1974 op een eenzame hoogte. Geen wonder dat vertegenwoordigers van alle mogelijke overtuigingen en politieke partijen over haar heen vielen want er waren wel altijd ergens delen van wat ze zo wel schrijvend verkondigde dat tegen hun “ideologie” inging. Het ging zelfs zover dat een groep linkse intellectuelen een artikel lieten verschijnen dat ze “Contro il romanzone della Morante” en zelfs haar vriend Pasolini viel haar aan.
Goede redenen dus om dit en 623 pagina’s dikke boek te lezen: de stijl en woordenschat, de vlotte vertelling, de menselijke warmte zoals die nog “gewoon” waren in de literatuur van toen en dat samen met een her-frissende Marxistische kijk op de geschiedenis.
Victor De Raeymaeker
Victor De Raeymaeker
Vertaling: Frédérique van der Velde
Meer van Victor De Raeymaeker
