1 augustus 2025
Spaanse burgeroorlog - ¡No pasarán!
Over deze vreselijke periode (1936 – 1939) zijn al bibliotheken vol geschreven. Ik bezit het standaardwerk van historicus Hugh Thomas, uitgebracht in 1961 en pas in het Nederlands vertaald in 2006. Dit boek kon pas na de dood van Franco (1975) legaal in Spanje verschijnen. Voordien was het verboden lectuur. Deze turf telt 927 pagina’s en is een ware uitdaging. Ik lees er soms lukraak enkele passages uit om er daarna enkele weken over na te denken.
Talrijk zijn ook de schrijvers toen en nu die geïnspireerd werden door de Spaanse burgeroorlog. Sommigen, George Orwell, Ernest Hemingway, waren daadwerkelijk aanwezig of vochten mee. Anderen verwerkten getuigenissen, familieverhalen en opgekropte frustraties in romans, docu’s en films. Dit boek van Doedens en Mulder is een geslaagde maar vooral vlot leesbare poging om die burgeroorlog te duiden.
De oorlog is aangenaam voor wie hem niet kent.
Erasmus in de epiloog
“Een burgeroorlog eindigt nooit op de dag dat de wapenstilstand of overgave wordt ondertekend. In Spanje werd de oorlog zesendertig jaar lang gevolgd door een dictatuur die door Franco en de zijnen ‘vrede’ werd genoemd. Talloze Spanjaarden ervoeren dat heel anders.”
Wat voorafging is niet eenvoudig en is een kluwen van machtswissels, oorlogen, invasies, afrekeningen, moordpartijen en interne strubbelingen. De schrijvers, beiden ex-docenten geschiedenis, slagen er echter moeiteloos in om dit in de eerste twee hoofdstukken kort en bondig mee te geven aan de lezer. Ook de algemene politieke situatie en hoe die evolueert in de rest van Europa tijdens het interbellum speelt een belangrijke rol bij oorzaken, verloop, einde en vooral later, pijnlijke gevolgen van die burgeroorlog voor Spanje.
“Ondanks de propaganda, de apocalyptische voorspellingen vanaf de preekstoel, en ondanks het geld dat was geïnvesteerd door de conservatieven en de Katholieke Kerk, werden de algemene verkiezingen van 1936 gewonnen door het ‘Frente Popular’, een coalitie van linkse partijen. Spanje, in beroering sinds de republikeinse overwinning van vijf jaar eerder, raakte verdeeld alsof een heftige bijlslag het in tweeën had gehakt.”
Wat voorafging is niet eenvoudig en is een kluwen van machtswissels, oorlogen, invasies, afrekeningen, moordpartijen en interne strubbelingen. De schrijvers, beiden ex-docenten geschiedenis, slagen er echter moeiteloos in om dit in de eerste twee hoofdstukken kort en bondig mee te geven aan de lezer. Ook de algemene politieke situatie en hoe die evolueert in de rest van Europa tijdens het interbellum speelt een belangrijke rol bij oorzaken, verloop, einde en vooral later, pijnlijke gevolgen van die burgeroorlog voor Spanje.
“Ondanks de propaganda, de apocalyptische voorspellingen vanaf de preekstoel, en ondanks het geld dat was geïnvesteerd door de conservatieven en de Katholieke Kerk, werden de algemene verkiezingen van 1936 gewonnen door het ‘Frente Popular’, een coalitie van linkse partijen. Spanje, in beroering sinds de republikeinse overwinning van vijf jaar eerder, raakte verdeeld alsof een heftige bijlslag het in tweeën had gehakt.”
De schrijvers van dit werk, geschiedkundigen in Nederland, benaderen de gebeurtenissen vooral vanuit een Nederlands standpunt, krantenartikelen en brieven naar huis. Ongeveer zeshonderdvijftig Nederlanders waarvan de meesten lid van een linkse partij en/of idealisten, kozen tijdens de Spaanse Burgeroorlog partij voor de republikeinen. Daar zijn bekende namen bij zoals Piet Laros, Gerard van het Reve (vader van schrijver Gerard Reve) en Evert Ruivenkamp. Van deze laatste bezit ik zijn aangrijpend dagboek. Het bekwam sommigen heel slecht. De meesten die het overleefden verloren nadien hun Nederlands burgerschap, kwamen om als weerstanders of waren vogelvrij tijdens de Duitse bezetting. Een groep van 105 personen keerde terug met de trein en kreeg in Nederland meteen het verbod om politieke uitingen te doen. De Internationale, het strijdlied van de arbeidersbeweging, mocht niet gezongen worden, daarom koos men spottend voor Zie ginds komt de stoomboot!
Veelzeggend is de reactie van Picasso toen hij nadien in Parijs bezoek kreeg van een Duitse officier die in zijn appartement een foto van de Guernica zag. “Haben Sie das gemacht?“, waarop Picasso antwoordde: “Nein, Sie.“
In dit boek krijg je vanaf hoofdstuk 3 ook chronologisch de krijgsverrichtingen met de afschuwelijke toestanden aan het front. De vreselijke veldslagen en belegeringen in Teruel, het beleg van Toledo, de slag van de Ebro en foute beslissingen aan beide kanten kostten het leven aan duizenden strijders en buitenlandse vrijwilligers. In veel gevallen is het vooral de luchtsteun van Duitsers en Italianen die beslissend was. Wie kent er niet het bombardement op Guernica als één der eerste gerichte slachtingen van gewone onschuldige burgers. Het zal jammer genoeg niet de laatste keer zijn. “Een noodzakelijke oefening voor de Luftwaffe en het Condor regiment” noemde Hermann Göring het in Nürnberg.
Amerikaans hispanist, historicus en journalist Gabriel Jackson schijft over de onverschilligheid van de omringende mogendheden: “Ik ben er ook van overtuigd dat als Engeland en Frankrijk de Republiek hadden gesteund en zich tegen Hitler hadden verzet, de geschiedenis een andere wending zou hebben genomen.”
Dan kan uiteraard ook niet de onverschilligheid van de grote mogendheden ontbreken. Met voor sommige regeringen nog de herinneringen aan de ‘Grote Oorlog’ in het geheugen en vooral de vrees om weeral meegesleurd te worden in een wereldwijd conflict kijken ze ‘toevallig’ de andere kant uit. Het nazisme steekt de kop op en ook Mussolini heeft plannen. Vanaf het prille begin en de invasie door Franco en de nationalisten vanuit Marokko is overduidelijk dat Duitsland daadwerkelijk hulp verleent. De gevestigde regering daarentegen, de republikeinen, krijgen dan weer steun van Stalin. Deze Sovjetinmenging loopt niet altijd vlot en is ook een doorn in het oog van de omringende mogendheden. Het is precies die inmenging en de tegenstellingen tussen de verschillende linkse groeperingen en ideologieën die stilaan de ondergang en het verlies zullen betekenen voor de republikeinen. Dat er voor die steun door beide tegenstanders stevig werd betaald met de Spaanse goudreserve aan de Sovjets en ertsen aan Duitsland lees je ook in dit boek. Wat wilde Trump alweer van Oekraïne in ruil voor de Amerikaanse steun?
Madrid 1936, Madrid alleen en plechtig, juli verraste je met je vreugde van arme bijenkorf: helder was je straat, helder was je droom. Een zwarte snik van generaals, een golf van woedende soutanes brak haar modderige wateren, haar rivieren van slijm, tussen je knieën.
Pablo Neruda
Wat de leesbaarheid van dit werk ten goede komt zijn de verschillende heel persoonlijke teksten van strijders, dichters en kunstenaars. Juist omwille van de Nederlandse betrokkenheid vind je ook regelmatig een Nederlands krantenartikel en ooggetuigenverslag. Het brengt je heel dicht bij de drama’s en vooral de ontgoochelingen. Halverwege krijg je ook enkele beklijvende foto’s van o.a. de jonge fotografe Gerda Taro, die het niet overleefde. Soms een heldere chronologie, soms een uittreksel uit het werk van een andere schrijver, het maakt dit boek onmisbaar als je echt wilt weten waarom heden nog steeds sommige situaties uit die donkere periode onbespreekbaar zijn.
Vermoedelijk een half miljoen slachtoffers en vooral de dictatuur nadien liggen nog zwaar op de maag bij sommige nakomelingen aan beide zijden. Is het toeval dat de uitspraak: “¡No pasarán!” of “tot hier en niet verder!” van communiste Isidora Dolores Ibárruri Gómez, bijgenaamd ‘La Pasionaria’ nog steeds gemeengoed is? Het heeft de republikeinen of de ‘Rooien’ echter niet geholpen bij de moordende belegering van Madrid! Ik moet toegeven; soms gebruik ik de uitdrukking zelf als het of iemand me echt te veel wordt. Na jaren belegering en zware gevechten geraken de nationalisten toch voorbij de Rooien en vallen Madrid binnen. Drie dagen later is de burgeroorlog voorbij maar begint de dictatuur van Franco!
“Het proletariaat van Madrid weet dat het niet slechts zijn eigen leven, maar ook dan van andere volkeren verdedigt. Beseft men dat in Holland? Leeft men mede met onze vrouwen, mannen, kinderen, die door geen terreur ten onder zijn te krijgen? Klinkt niet eindelijk in Europa de stem van het protest tegen zoveel schandelijke wreedheid?” (Jef Last, Nederlandse Int. brigadist)
Het motto van de Internationale Brigades was “Por vuestra libertad y la nuestra” (Voor jouw vrijheid en de onze). Aanvullend en in het werk De opstand der horden schrijft ondergangsfilosoof José Ortega y Gasset in 1936 over het fascisme: “Een slag menschen dat geen redenen wenscht op te geven en er zich evenmin om bekommert of het gelijk heeft, maar dat zich heel eenvoudig vastbesloten toont zijn meningen aan allen op te leggen.”
Ik neem dit boek zeker mee naar onze stek in Spanje. Samen met het steviger werk van Hugh Thomas zal ik het nog dikwijls raadplegen. Vanop mijn dakterras heb ik inkijk op een verwaarloosde ruïne met wildgroei en graffiti van decennia. Het vieze gebouw is een thuis voor zwerfkatten en ongedierte en wordt ondanks de hoge grondprijzen als bouwgrond verdacht lang onbenut gelaten. Zonderling! Ik zoek het uit! Het was ooit een veilige kostschool en schuilplaats ver weg van het krijgsgeweld en de bombardementen op Alicante voor de kinderen van de republikeinen uit de wijde omgeving. Vergeten? Niet helemaal!
Michel Ackaert
Meer van Michel Ackaert
Michel Ackaert
