30 augustus 2025
Het verraad aan de verlichting - Pleidooi voor een nieuwe vooruitgangsbeweging
Na her en der wat negatieve recensies gelezen te hebben dacht ik oorspronkelijk Het verraad aan de verlichting maar gewoon over te slaan. Tot een goede vriendin mijn nieuwsgierigheid in voldoende mate wist te prikkelen. Ik moet zeggen, het boek is de moeite waard, het was zelfs in menig opzicht een revelatie. Bij sommigen roept de auteur blijkbaar een aversie op, die m.i. te maken heeft met zijn hyperratio, die soms wat provocatief, zelfs wat kil, aanvoelt en niet door iedereen gesmaakt wordt.
Het postmodernisme van Foucault en co heeft binnen links een schisma veroorzaakt waar we de komende decennia nog niet van af zijn. Waarheid zou volgens Foucault een construct zijn van de heersende machtsstructuren. Met andere woorden, waarheid bestaat niet. Niet in de humane wetenschappen, maar ook niet in de exacte. Nergens eigenlijk. Huh, really monsieur Foucault? Altijd is waarheid slechts een façade. Boudry haalt de linkse denkers Noam Chomsky (niet zijn beste vriend, blijkt verderop) en Susan Neiman aan, die het postmodernisme met klem allesbehalve links of progressief noemen. Als wetenschap en pseudowetenschap op gelijke hoogte staan, dan is wetenschap niet langer onze beste manier om kennis te vergaren. Wat dan wel?
Boudry rekent m.i. terecht af met de Khomeini-apologeet Foucault, en het postmodernisme. Ik herinner me trouwens een boeiend artikel uit 2017, van Helen Pluckrose met de titel How French intellectuals ruined the West. Maar er is meer. Zelfkritiek is inherent aan het verlichtingsdenken, maar de zelfhaat van westerlingen jegens de liberale democratie en jegens zichzelf neemt de vorm aan van een auto-immuunziekte. Het is dankzij de verlichting dat wij ons kritisch kunnen uiten. Probeer het maar eens in Rusland of China. Voor onze vrijheden is ooit bloed gevloeid. Dus graag een beetje meer waardering daarvoor.
Het wokeisme is zijn volgend mikpunt; niet hetgeen trumpisten eronder verstaan, maar wat progressieve universalisten eronder verstaan. Hij noemt het de tirannie van het slachtofferschap, en de remedie is volgens een deel van links masochisme en “intersectionele onnozelheid”. De meesten van ons zijn wit en dus per definitie schuldig aan zowat alles. Hoe witter hoe schuldiger. Het is de revival van de erfzonde, en heeft voor wokeisten als gevolg dat witte mensen moeten overcompenseren, want zij zijn de onderdrukkers en alle anderen zijn de onderdrukten. Het maakt niet uit of die gekleurde mensen zo reactionair zijn als de pest. Hey, alle culturen zijn immers gelijkwaardig. De verlichting zou zelfs de motor achter het kolonialisme zijn geweest, hetgeen een karikaturale leugen is die tegen de principes (en de praktijk) van de verlichting ingaat. Boudry ziet overigens tekenen dat het wokeisme over zijn hoogtepunt heen is.
Dan komt het Israëlisch-Palestijnse conflict aan bod, en hier plaats ik toch wel vraagtekens bij zijn benadering. Hij keert zijn slachtoffertirannie gewoon om. Israël kan hij alleen maar als slachtoffer zien en nooit als dader. En daar scheiden onze wegen. Het is veel te kort door de bocht en het brengt hem in een doodlopend straatje. Dat een aantal linkse denkers 7/10 als een logische Palestijnse tegenreactie zien in het kader van de Palestijnse zaak, is grof. Ik zou zo’n uitspraak nooit doen, maar het leed onder de Palestijnen die daar niets mee te maken hebben is reëel en moet ophouden. Israël begaat de ene oorlogsmisdaad na de andere.
Boudry verzet zich heftig tegen degrowth en ecologisch doemdenken, en verwacht veel van technologische innovatie. Hij erkent ook dat er binnen links al een vooruitgangsstroming bestaat die in deze richting beweegt. Mariana Mazzucato is daar een boegbeeld van. Goed zo. Waar ik hem niet in volg is dat hij weinig graten ziet in superrijkdom. Zolang de taart maar groter wordt, wordt ook ons stuk groter, is de redenering. Daar bloedt mijn linkse hart van. We zien inmiddels dat superrijken zichzelf een regering kunnen kopen om hen op hun wenken te bedienen en nog rijker te maken. Voor egalitarisme haal ik mijn neus op, maar superrijkdom ondermijnt in mijn nederige opinie echt wel de democratie. Overal financieren superrijken trouwens de antidemocratie. In Europa is er ook een ongezonde drang naar regulering van nieuwe technologieën, meent Boudry. Ook daarin volg ik hem slechts gedeeltelijk. Persoonlijk stemt het me bijvoorbeeld gelukkig dat de EU bepaalde verstikkende AI-ontwikkelingen preventief verboden heeft. In China doen ze maar op.
Ja, er moet een nieuwe progressieve beweging komen, want van conservatieven hebben we niets te verwachten. Zij hebben de verlichting altijd tegengewerkt. Een beweging die opnieuw in vooruitgang en universalisme gelooft. Weg van het obscurantisme en het cultuurrelativisme. Mijn advies: lees het boek. Het is helder geschreven en gespekt van referenties naar zijn bronnen. Het zal je af en toe hartsgrondig doen twijfelen of zelfs in vertwijfeling brengen, maar het omgekeerde zal zeker ook gebeuren. Tot nadenken zal je alleszins gedwongen worden. Dat is de verdienste van het boek.
Johan Jacobs
Johan Jacobs
Dit boek werd eveneens gerecenseerd door Gerda Sterk.
Meer van Johan Jacobs
