30 augustus 2025
De slag
Dit boek is een eigenzinnige getuigenis van de aanloop tot de Spaanse burgeroorlog en het beleg van Madrid. De Spaanse burgeroorlog was de eerste grote confrontatie tussen de nieuwe Europese ideologieën: een bijna religieuze botsing tussen het fascisme, het nationaalsocialisme, het falangisme, het communisme en het anarchisme.
Arturo Barea is geboren in 1897 en overleden in 1957 aan een hartaanval. Tussen 1941 en 1946 schrijft hij – in het Engels – de Spaanse trilogie Het smeden van een rebel.
Deel 1 van de trilogie is De smidse en gaat over zijn leven als kind en jongeling in Madrid. De route is deel 2 en beschrijft zijn bestaan als militair in de koloniale oorlogen in Marokko. Dit derde deel De slag verscheen in 1946 in het Engels. Pas in 2020 kwam het boek uit in het Nederlands met als titel De slag – Madrid tijdens de Spaanse burgeroorlog.
Dit boek De slag of La Llama (De vlam) telt twee grote delen. Barea vertelt eerst over zijn mislukte huwelijk. Het gezin verhuist naar een dorpje buiten Madrid terwijl hijzelf in de week in de stad blijft. Door zijn contacten met de lokale bevolking tekent hij een portret van het Spaanse leven in de aanloop naar de burgeroorlog. De sociale spanning neemt toe naast de langzaam leegbloedende Spaanse democratie. De arme bevolking verzet zich tegen de feodale onderdrukking terwijl grootgrondbezitters en politie hiertegen hardhandig optreden. De linkse partijen en vakbonden bekampen elkaar even hevig als de echte – rechtse - vijand. Dit deel eindigt als de troepen van Franco aan de stadsgrenzen van Madrid staan.
Het tweede deel begint op 7 november 1936 met het beleg van Madrid. Omdat de regering vreest dat de stad snel zal vallen, evacueert ze naar Valencia. In werkelijkheid zal het beleg meer dan twee jaar duren. Barea verblijft nu permanent in de stad en organiseert in opdracht van de regering de perscensuur van de buitenlandse oorlogscorrespondenten. Hoewel links en aangesloten bij de socialistische vakbond UGT is Barea niet verbonden aan een van de linkse partijen. De stad ligt nu dagelijks onder vuur en Barea probeert goedschiks kwaadschiks te overleven. De Oostenrijkse socialistische activiste Ilsa wordt hem toegewezen bij het verwerken van Franse, Engelse en Duitse berichten. Zij worden verliefd maar hun relatie wordt door anderen niet in dank afgenomen.
Tijdens zijn werk start Barea elke avond met een korte causerie op een nog werkende radiozender. Zijn “stem uit Madrid” is een groot succes door het relaas dat hij geeft over het dagelijkse leven in de stad. De hele stad was een slagveld, wachtend in het donker. Er was angst in dat gevoel, en moed. Ondertussen worden Ilsa en hem het leven moeilijk gemaakt door de communisten. Enkele maanden voor de val van de stad moeten zij vluchten voor de interne repressie. Net voor hun vlucht huwen Ilsa en Barea – hij gescheiden en zij weduwe geworden. In Frankrijk aangekomen reizen ze door naar Parijs. Zonder middelen van bestaan leven ze hier in armoede. Kort voor de Duitse inval kunnen ze naar Engeland ontsnappen. In Engeland zal Barea zijn boeken kunnen schrijven en publiceren. Zolang Franco leefde waren ze in Spanje verboden.
De slag is geen autobiografie. In de eerste plaats is het de gedachtegang van een gewoon man die tegen zijn ideeën in terechtkomt in een strijd van burgers onder elkaar. Bekenden, vrienden worden plots onbetrouwbaar. Het is een analyse van een oorlog vanuit het oogpunt van een burger die tracht te overleven. Hier geen politieke navelstaarderij. Het is de gedachtegang van een gewoon man. De strijd tussen de traditionele machtspartijen en de laffe pogingen van de oversten om hem onderuit te halen zijn vergelijkbaar met hedendaagse toestanden. Velen oordelen niet in functie van wat nuttig is maar het is hen enkel om de macht te doen.
Bovendien zit er in het verhaal ook nog een geschiedenis van liefde verweven. Liefde die verdwijnt zoals tussen Barea en zijn echtgenote of zijn minnares. Twijfel en schuldgevoelens treffen hem bij het achterlaten van zijn kinderen. Vreugde overmant hem bij het vinden van een vrouw die hij als een geestesgenote erkent.
De beschrijvingen van het landschap rond Madrid zijn kleurrijk. Zijn gedwongen verplaatsingen tussen Madrid en Valencia en uiteindelijk naar de Franse grens zijn schilderachtig. Naast alle gruwel zorgt Barea voor stilistische hoogstandjes. Behalve de landschapsbeschrijvingen zijn er de desastreuze oorlogsfragmenten. Zijn beschrijving van de Madrileense straten, waar de dood van alle kanten kan komen, is tergend.
Het slot van dit verhaal is weinig opbeurend. Na Spanje dienen Barea en Ilsa ook Frankrijk te ontvluchten. Toch is er ook nog een spoor van hoop. Links heeft, mede door de onderlinge geschillen, de burgeroorlog verloren. Zullen zij er gelouterd uitkomen? Voor velen breekt een lange periode van ballingschap aan – Barea zal nooit terugkeren. Maar toch is hij ook de morele overwinnaar. Anders dan velen volgde hij niet blindelings een ideologie, maar behield hij kritische afstand. Nooit heeft hij tegen zijn geweten in gehandeld. De hoop ooit schrijver te worden, zal hij in Engeland kunnen verwezenlijken. Ook de liefde van en voor Ilsa geven hem vertrouwen voor de toekomst.
Heel de roman door neemt Barea de lezer mee in zijn intens leven. Hij doet dit in mooi afgeronde hoofdstukken die heel filmisch zijn. De situaties zijn levendig, zoals ook de dialogen. De lezer wordt vanaf de eerste pagina meegesleept in het verhaal en krijgt het gevoel er deel van uit te maken. De honger, de slachtoffers, het geweld en de onrechtvaardigheid zijn ingebakken. Maar daarnaast kan Barea terugvallen op zijn vriendschappen, rest hem het barbezoek.
De slag is het rauwe ooggetuigenverslag dat op een overtuigende wijze geschreven is en waar de details van elke pagina afdruipen. De heftige uitbarstingen van emotie komen vreesaanjagend over.
Het nawoord van Hub Hermans zorgt voor achtergrondinformatie. Hij brengt de overige werken van Barea onder de aandacht. Summier wordt het verdere leven van Barea en Ilsa beschreven. Tenslotte staat er nog een uitvoerig naamregister in van alle historische personages die in de Spaanse burgeroorlog van belang waren.
Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
Vertaald door Roland Fagel
Dit boek werd eveneens gerecenseerd door Fons Mariën.
Meer van Paul Van Aelst
