Ze was zelf celliste, en dat verklaart allicht mede haar belangstelling voor de filosofie van de muziek, het thema van deze bundel van zes essays, waarvan twee uit Philosophy in a New Key en vier uit Feeling and Form (1953). Het boek kwam tot stand in het kader van ‘Filosofische Bibliotheek Diotima’, een project van de onderzoeksgroep ArchiVolt aan de Kon. Academie voor Schone Kunsten Antwerpen (AP Hogeschool). De vertaling is van Thomas Crombez, en er is een nawoord van Marlies De Munck, een korte verantwoording van de vertaler, aantekeningen (de originele voetnoten, omgezet in eindnoten), en een namenregister.

De vertaling is goed leesbaar, al vermoed ik dat het oorspronkelijke Engels een meer idiomatisch filosofisch discours biedt; dat is een onvermijdelijk nadeel van een vertaling, waarbij men tekstgetrouw moet vertalen, en niet hetzelfde zeggen met andere woorden. Dat valt meteen op bij de titel van de bundel: Over de betekenis van muziek. De Engelse titel luidt: On significance in music. Bij de Nederlandse vertaling ga je ervan uit dat het gaat over de betekenis die muziek heeft, vooral dan voor wie haar beluistert: welke betekenis heeft muziek voor jou? Wat is de rol van muziek in jouw leven? Dat is echter niet meteen de invalshoek of het onderwerp van deze essays. Het gaat veeleer over de rol die betekenis speelt in de muziek. Wat is de (eventuele) betekenis die muziek overbrengt van de componist en de uitvoerder(s) naar de luisteraar. Bij betekenis denken we meteen aan taal en communicatie, het verwoorden en begrijpen van begripsinhouden. Muziek maakt gebruik van geluiden die we horen zoals we gesproken taal horen, maar ze werkt niet op dezelfde manier. Er zijn wel noten en groepen van noten, maar die hebben geen ‘betekenis’ zoals letters en woorden, die geëvolueerd zijn en een afgesproken conventie vormen. Als er dus geen begripsinhouden gecommuniceerd en begrepen worden, wat is ‘betekenis’ dan in de muziek? Wat is het dat een componist meedeelt, een vertolker uitdrukt, een luisteraar ‘begrijpt’? Dat is het waarnaar Langer op zoek gaat, als een onderdeel van haar algemene poging om de oneindig ingewikkelde activiteit van ons brein, ons gemoed te verklaren.

Haar bespiegelingen daarover in deze essays zijn indringend, maar vrij complex. Het feit dat het uittreksels zijn uit een groter geheel, waarvan we geen concrete kennis hebben, draagt wellicht evenmin bij tot de verstaanbaarheid. Sommige begrippen en redeneringen zijn zonder die context niet evident. Passages die wel een afgesloten en autonoom geheel vormen, bewijzen dan weer dat de auteur wel degelijk een helder betoog voor ogen heeft, dat voor de lezer ook echt verhelderend is, en ons aanzet om dieper na te denken over wat muziek, en kunst in het algemeen, precies is, en wat ons mens-zijn is.

Een van de moeilijkheden die ik ervoer bij het lezen van deze teksten, is dat het bijna steeds gaat om ‘muziek’ in het algemeen, en abstract, al zijn er talrijke specifieke muzikale vormen en ervaringen die ter sprake komen. Taal is complex, maar muziek is – ten minste! – even complex, en althans in de huidige stand van de esthetische wetenschap (als we dat al een wetenschap kunnen noemen), de neurowetenschappen en de psychologie, veel minder direct toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek. Waarschijnlijk daarom wordt over muziek zoveel geluld, om het cru te zeggen. Denk maar aan de hyperbolen en de wollige extatische bewoordingen die je vaak in programmabrochures, op cd-hoesjes, in recensies van opnames of uitvoeringen, en bij radio- en tv-commentatoren vindt.

Niets daarvan in deze weloverwogen essays. Het blijft evenwel nog zeer de vraag of men wel tot een algemene theorie kan komen over ‘betekenis’ in de muziek. Ongetwijfeld is er betekenis, maar die is manifest van een heel andere aard dan wat in taal gebeurt. Het feit dat muziek zo eindeloos divers is, zowel in haar bestaande vormen als in haar nog niet verkende mogelijkheden, is allicht de oorzaak van ons onvermogen om alle aspecten, of zelfs maar de fundamentele grondslagen van de muziek te doorgronden, laat staan ze te verwoorden. Een verklaring van het menselijk gemoed is evenwel niet denkbaar zonder daarin de muziek te betrekken. Gelukkig blijft het mogelijk om die aangrijpende muziek intens te ervaren, ook zonder precies te weten wat er in ons omgaat.

Karel D’huyvetters