26 april 2024
Deel 8: Criminaliteit en de aanpak ervan. Is er plaats voor een evolutief perspectief?
Deel 8 – Een evolutionaire blik op bendegeweld
2024: Vier schietpartijen in Brussel in amper vier dagen tijd, de laatste met fatale afloop. Nieuw is het fenomeen helaas niet, want Brussel wordt al langer geteisterd door bendegeweld. 2023: In Antwerpen pleegden drugsbendes sinds de zomer meer dan vijftig aanslagen. Het lijkt wel alsof het gebruik van granaten en hevig vuurwapengeweld niet meer weg te denken zijn uit het Antwerpse of Brusselse straatbeeld. Heel vaak gaat het om driest geweld tussen rivaliserende clans die strijden om de controle over een (drugs)territorium. Een somber beeld van door politie en justitie opgegeven getto's doemt op.
_Evolutionaire dynamiek van menselijke competitie
Het is geenszins onze bedoeling in deze bijdrage een pessimistisch beeld van de mens te schetsen. Integendeel, een evolutionair perspectief illustreert net onze veelzijdigheid. We verdedigen de stelling dat als culturele instituties, die samenwerking in grote anonieme groepen faciliteren, falen, meer rudimentaire vormen van samenwerking met een tribaal karakter sneller opkomen. Een voorbeeld zijn gewelddadige subculturen. Ook op verwantschap gebaseerde vormen van samenwerking, zoals delinquente familieclans, worden dan eerder prominent. Dit laatste hoeft niet te verwonderen, want verwantenselectie is een algemeen gekend principe in de evolutiebiologie. Het is een ultieme, dat wil zeggen evolutionaire, verklaring voor samenwerking tussen verwanten. Het lijkt erop dat rudimentaire vormen van samenwerking in clans in staat zijn om meer complexe vormen van samenwerking in grote anonieme groepen te ondermijnen.
Complex sociaal leven heeft twee grote dimensies: coöperatie en competitie. Samenwerking brengt voordelen mee voor elk individu in termen van overleven en reproductie, maar sociaal leven gaat evenzeer gepaard met concurrentie en competitie. Competitie gaat meestal over beperkte middelen die iedereen wil maar niet in dezelfde mate kan hebben, precies omdat ze beperkt zijn. Ons brein is zeer gevoelig voor de beschikbaarheid van schaarse middelen én voor de aanwezigheid van rivalen. Andere mensen zijn voor ons brein nog steeds potentiële concurrenten om hulpmiddelen. Onze voorouders waren ongetwijfeld succesvol in het verwerven van schaarse bronnen. Individuen die anderen identificeerden als potentiële concurrenten én in staat waren hen te verhinderen (desnoods met geweld) om te concurreren, deden het in tijden van grote nood of schaarste beter dan individuen die schaarse middelen weggaven. Evolutionair gesproken is controle van schaarse middelen wenselijk in termen van overleven en voortplanten. Maar zodra concurrentie om hulpbronnen samengaat met het vormen van allianties of groepen die hun krachten bundelen om andere groepen toegang te ontzeggen tot die hulpbronnen, ontstaan er problemen. De menselijke coalitionele psychologie die aan de basis ligt van succesvolle competitie om hulpbronnen is zeker geen fraai plaatje. Het is een tweesnijdend zwaard.
Men kan het onderscheid maken tussen directe hulpbronnen die nodig zijn om te overleven (ruilmiddelen, goederen, geld in moderne samenlevingen) en indirecte hulpbronnen (status en reputatie, territorium, bezit, coalitiepartners en seksuele partners). Indirecte hulpbronnen hebben een langere houdbaarheidsdatum dan directe hulpbronnen. Een reputatie blijft kleven en geeft de drager ervan een voordeel.
_Evolutionaire oorsprong van bendegeweld
Hoe hangt dit samen met bendegeweld, of breder, intergroepsgeweld en georganiseerde misdaad? We noemen het graag parallelle samenlevingen, maar het zijn zelforganiserende samenlevingen, waar dezelfde evolutionaire krachten spelen in een context van coöperatie en competitie. Bendes en georganiseerde misdaadgroepen en familiegebaseerde clans bestaan nu eenmaal uit mensen. Er bestaat een fascinerende mix van competitie en samenwerking tussen bendes. Soms werken ze opportunistisch samen om een betere deal te krijgen en een grotere partij drugs op de markt te krijgen. Soms loopt een deal mis, gevolgd door tribaal of clangerelateerd geweld. De meest extreme vorm van competitie is gewapend conflict. Dan worden rekeningen vereffend, vaak met dodelijke afloop. Niet alleen clanleden worden slachtoffer van vergeldingen en afrekeningen maar ook onschuldige burgers.
In omgevingen met beperkte hulpbronnen is conflict ook bij bendes onvermijdelijk. Dat is de ware valkuil van de boodschap van een oorlog van allen tegen allen, een metafoor van Thomas Hobbes die onze visie op de mensheid beïnvloedde. Die oorlog van allen tegen allen komt er hoogstwaarschijnlijk niet, omdat we oplossingen vonden zoals juridische systemen en politieke democratieën. We richtten formele instituties op om samenwerking in grote anonieme groepen verder te faciliteren. Net zoals we religies en ideologieën bedachten om de 'stamleden' in het gareel te houden. Enkel een primaat met een voldoende cognitief vermogen en creatieve intelligentie bedenkt regels om sociale interacties tussen de leden te vergemakkelijken.
Instellingen zoals politie, parket, rechtbanken, gevangenissen, douanes, hebben zich door de cumulatieve culturele evolutie snel ontwikkeld. Zeker als je bedenkt dat de mens tussen 300.000 en 200.000 jaar op deze planeet rondloopt. Complexer wordende samenlevingen hadden nood aan complexere spelregels. Twee opmerkingen zijn van belang: in reguliere samenlevingen werkt men om den brode en volgt men doorgaans de spelregels. Er zijn evenwel mensen die zich eraan onttrekken. Ze zoeken gelijkgezinden en werken samen om dezelfde behoeften realiseren: ergens bij horen (a sense of belonging, sociaal kapitaal), een plaats in de sociale hiërarchie, bezit van eigendom, coalitionele partners en sekspartners. Verder sluit een samenleving ook de poorten voor sommige individuen. Het is opvallend eenvoudig: als de samenleving de poorten sluit, wacht de onderwereld de verstotenen met open armen op.
Bendegeweld fascineert (en niet enkel in de media, ook op het witte doek en in games) omdat het een uit de hand gelopen vorm van competitie is waarin individuen meegesleurd worden. In tegenstelling tot andere diersoorten, wordt de mens gekenmerkt door zwak seksueel dimorfisme. Hij heeft geen spectaculaire fysieke ornamenten om conflicten op te lossen. De ornamenten van bendeleden gaan verder dan kleuren, oppervlakkige kentekens en signalen van loyaliteit en normpatronen. Hun competitieve ornamenten zijn modern oorlogstuig, van granaten tot kalasjnikovs.
Oorlogstuig als moderne externe ornamenten moet handig ingezet worden. Vergeldingsdrang, sociale dominantie en sensatiezucht zijn van belang. Maar ook andere mentale vermogens bepalen wie de beste coalities kan vormen en wie tot de meest succesvolle verzoeningen komt. Wie de beste coalities kan vormen, heeft een stapje voor. Degene die de beste toegang verkrijgt tot de duurste koopwaar op een illegale markt zoals oorlogstuig; diegene die het beter doet dan rivaliserende groepen, die bepaalt door meer dan louter brute fysieke kracht wie er aan de top komt te staan.
Aan de top staan is een zaak, er blijven is een andere. Daarom vindt men ook minder empathische kenmerken onder topfiguren in de onderwereld (net zoals in de bovenwereld, al is de tweedeling een vereenvoudiging). Dit is in wezen ook zo in het bedrijfsleven, op universiteiten, in de politiek. Maar daar wordt het spel van competitie en samenwerking niet met letale wapens gespeeld, althans niet in sterk ontwikkelde democratieën.
Die bendecompetitie kan heel gemakkelijk een spiraal van geweld doen ontstaan die heel besmettelijk lijkt. Die besmettelijkheid heeft te maken met de aantasting van de reputatie. Het menselijk brein is gevoelig voor statusverlies. Retaliatie of blinde wraak (negatieve wederkerigheid) is daar soms het gevolg van. De wraak smaakt zoet, zegt een spreekwoord. Gepercipieerde of reële statusverlaging, gepercipieerd onrecht of expliciete vernedering veroorzaken pijnlijke gevoelens. Criminele clans kunnen geen beroep doen op politie en justitie wanneer een deal mislukt, of wanneer iemand de boel belazert. Wraak is dan de enige manier om aan iedereen te tonen dat er niet gesold wordt met de groepsleden. Primaire emoties zoals wraakgevoelens kunnen hevige krachten teweegbrengen. Gelukkig worden ze vaak in bedwang gehouden, maar als ze eenmaal ontsnappen, is een spiraal van geweld veelal onvermijdelijk.
In een globale samenleving is het voor de ordehandhaving moeilijker om te begrijpen waarom er op een bepaald moment ergens granaten ontploffen of waarom elke dag iemand afgeknald wordt.
_Bendegeweld en verzwakte formele instituties
De spelers die de maatschappelijke reactie vertegenwoordigen, hebben niet steeds zicht op de criminele netwerken in de reële en virtuele arena. Een bende uit Frankrijk zoekt strategisch territorium in Brussel, of probeert op goed geluk in Brussel een plaats in de pikorde te bemachtigen.
Net zoals het menselijk brein een complex geheel van neurale netwerken is, waarbij sommige versterkt worden en anderen verzwakken, zo ook zijn samenlevingen complexe dynamische netwerken tussen individuen die lid zijn van steeds wisselende groepen waarin ze steeds wisselende posities bekleden.
Deze kijk op bendegeweld nodigt uit om onszelf een spiegel voor te houden: welke samenleving willen we niet voor onze kinderen en kleinkinderen? Ons lijkt het dat samenlevingen met verzwakte instituties, veel stressoren en waar men inclusie negeert, zich mogen verwachten aan een terugval op clan- of tribaalgebaseerde patronen van samenwerking. Onze coalitionele psychologie en dubbelzinnige menselijke natuur hebben dat doorheen de geschiedenis al voldoende bewezen.
Meer van Lieven Pauwels en Ann De Buck