Kwintessens
Geschreven door Johan Braeckman
  • 345 keer bekeken
  • minuten leestijd
  • Reacties

28 januari 2025 Achtste brief van Johan Braeckman aan Hans Van Dyck
15 januari 2025
Beste Hans
Jouw vorige brief aan me dateert alweer van 12 juli 2024. Ik had goede voornemens om die snel te beantwoorden, maar de weg naar de hel, enzovoort. Heel soms vind ik het verontrustend dat de tijd zo snel voorbij gaat. Ik word dit jaar zestig, en amper eergisteren zat ik op de middelbare school. Althans, zo voelt het toch bijwijlen. Ik heb nog zoveel te doen en te beleven. Boeken lezen en schrijven, talen leren, reizen, lezingen geven en tijd met vrienden en familie doorbrengen … En dan zwijg ik nog over muziek, kunst, film, wetenschap, geschiedenis, vogelspotten en streekbieren proeven … (Dat laatste vooral op aandringen van mijn vriendin.) Voor wie een beetje is geboeid door wat natuur en cultuur te bieden hebben, is een mensenleven véél te kort. Onlangs overleed een goede vriend van me, hij was vooraan in de zeventig. Hij wist dat zijn einde naderde en zei me dat hij zich daarmee verzoende, omdat hij 'een fantastisch leven had gehad'. Dat klopte helemaal. Wel vond hij het jammer dat hij geen nieuwe avonturen meer beleven kon. Hij had geen angst voor de dood, maar betreurde dat zijn leven afliep. Ik denk dat ik dat begrijp, Hans. Evolutie gaf ons een levensverwachting die heel wat korter is dan die van een Groenlandse haai of een mammoetboom. Maar er schuilt nu eenmaal geen rechtvaardigheid in de wijze waarop natuurlijke selectie werkt, dat hoef ik jou niet uit te leggen. Dat wil evenwel niet zeggen dat we ons daarbij moeten neerleggen. Het tegendeel is het geval. De grote evolutiebioloog George C. Williams schreef ooit een artikel getiteld Mother Nature is a Wicked Old Witch (1993). En lang daarvoor al gaf Thomas Huxley – Darwin's bulldog – in zijn essay Evolution and Ethics (1893) aan dat morele vooruitgang voortkomt uit het bestrijden van wat hij 'the cosmic process' noemde. De natuurwetten liggen niet wakker van ons welzijn, net zomin als darwinistische evolutie. Er zitten geen morele normen of waarden in de werkelijkheid. Wij bepalen die en wij moeten ze afdwingen. Natuurlijke selectie bevordert eigenschappen die een positief effect uitoefenen op overleven en ultiem op voortplanting. Of dat gepaard gaat met genot en welzijn of met pijn en lijden, maakt niks uit. Zo kunnen we begrijpen dat er dieren zijn die, net zoals wij, een sterke mate van moederliefde vertonen, maar evengoed dat de sluipwesp haar eitjes in levende rupsen deponeert, waarna haar larven de rups van binnenuit levend opvreten. Zowel Huxley als Williams dachten dat natuurlijke selectie voor meer ellende dan voor welzijn zorgt. Ook Charles Darwin wees erop dat er op elk ogenblik onnoemelijk veel lijden in de natuur aanwezig is. In zijn Autobiografie vraagt hij zich af wat het meest waarschijnlijk is, dat pijn en het kwade het resultaat zijn van 'een almachtige en goede god', of van 'onverschillige natuurlijke krachten'? Het is natuurlijk een retorische vraag, die hij niettemin ook zelf beantwoordt: 'De aanwezigheid van zoveel lijden sluit goed aan bij de opvatting dat alle organismen het resultaat zijn van het proces van variatie waarop natuurlijke selectie inwerkt'. Onze goede vriend Charles wist als geen ander hoe Ockhams scheermes te hanteren.
Ook onze levensverwachting is het resultaat van variatie waarop selectie inwerkt. Misschien mogen we niet klagen in vergelijking met de haften of eendagsvliegen. Afhankelijk tot welke van de ongeveer drieduizend soorten zo'n vlieg behoort, is haar levensduur beperkt van enkele uren tot maximaal een paar weken. In België halen de mannen van onze eigen soort ondertussen gemiddeld zo'n tachtig jaar. Vrouwen worden enkele jaren ouder, iets meer dan drieëntachtig jaar. Dat is al heel wat beter dan in het verleden. In 1955, niet zo erg lang geleden, was dat tien jaar minder, voor beide geslachten. Wereldwijd is de gemiddelde levensverwachting momenteel 71 jaar. Dat kan beter, maar in 1900 was het slechts 31 jaar! Die formidabele toename heeft veel te maken met het dalen van de kindersterftecijfers, maar de levensverwachting is toegenomen in alle leeftijdscategorieën. We kunnen niet anders dan dit als goed nieuws zien. Vooruitgang is reëel, ondanks het dagelijkse mediabombardement van afschuwelijk en deprimerend nieuws. Zeker, er zijn nog steeds grote verschillen afhankelijk van waar je geboren bent en opgroeit. Zo is in Nigeria de gemiddelde levensverwachting bijna dertig jaar minder dan in Japan. En zelfs binnen een westerse stad kan er een verschil zijn van meerdere jaren, afhankelijk van de buurt waarin je opgroeit. Desondanks is de toename van het aantal jaren dat ons hier op aarde is gegeven, spectaculair. En naarmate de levensomstandigheden in arme landen en steden verbeteren, mag ook wie daar woont erop hopen langer te leven.
Dit alles betekent niet dat we een dezer ons geëvolueerde biologisch plafond zullen doorbreken. Daar blijven we tegenaan botsen. Steeds meer mensen halen weliswaar honderd jaren of meer, maar er is niemand van honderdveertig of tweehonderd jaar oud. Ook al zouden onze voeding, veiligheid en geneeskunde nog sterk verbeteren de komende decennia of zelfs eeuwen, zo'n stijging zit er allicht niet in. We worden wel steeds ouder, maar ik zie ons over pakweg een eeuw niet van het huidige gemiddelde van 71 jaar naar 120 overgaan. De verouderingsverschijnselen zijn vrij ongenadig. Uiteindelijk verliezen we de strijd tegen de toenemende entropie, heel wat vroeger dan sommige andere soorten. Toch zet dat laatste gegeven ook aan tot dromen, niet? Als er organismen bestaan die duizenden jaren oud zijn, betekent dat op zijn minst dat er geen intrinsieke biologische grens is, of in elk geval dat die, voor wat het leven in het algemeen betreft, niet vastligt op honderd of tweehonderd jaar. Wie weet kunnen nieuwe inzichten in genetica en celbiologie, samen met technieken zoals CRISPR-cas9, ons in de toekomst op gelijke hoogte brengen als de Groenlandse haai of de Californische sequoia's?
Hans, je verwijst in je brief naar het vak Evolutionary Applications dat je doceert. Wat bespreek je daarin zoal? Is de vraag wat de oorzaak is van veroudering een onderwerp van je lessen? En de eraan gerelateerde kwestie waarom wij geen duizend jaar worden, zoals die mooie eik in Lummen? En uiteraard ook deze: waarom gaan we eigenlijk dood? We kunnen ons voorstellen dat natuurlijke selectie het overleven en de voortplanting van organismen bevordert die gezond blijven, oud worden, niet dood gaan en zich ondertussen blijven voortplanten. Maar die weg is duidelijk niet gekozen, al bestaat er wel een kwallensoort die blijkbaar onsterfelijk is. Turritopsis dohrnii is haar wetenschappelijke naam. Zodra ze de nadelen van veroudering ondervindt, keert ze terug naar een jonger stadium, alsof een vlinder terug een rups wordt in plaats van dood te gaan. Bijzonder handig, lijkt me dat. Er zijn nog enkele andere soorten die geweldige technieken ontdekten om aan veroudering te ontsnappen, ik denk aan de Hydra of zoetwaterpoliep, allicht niet toevallig familie van de kwallen. In plaats van zoals de meeste organismen langzaam maar zeker af te takelen, verjongt en vernieuwt ze zich dankzij voortdurende activiteit van haar stamcellen. De directe biologische mechanismen die dit mogelijk maken, zijn min of meer gekend. Maar dat geeft geen antwoord op de meer fundamentele, evolutionaire vragen waarnaar ik al verwees: waarom kennen zoveel soorten, waaronder wijzelf, veroudering? Wat is hier de darwinistische trade-off met kenmerken die natuurlijke selectie bevorderde?
Ik mag niet verwachten dat je hierop ten gronde ingaat in je volgende brief, beste Hans. Dat is te veel gevraagd, en voor zover ik weet hebben we nog niet eens wetenschappelijk afdoende verklaringen voor veroudering en voor de vragen die daaraan gerelateerd zijn. Wat me hier op de eerste plaatst bezighoudt: behandel je dergelijke kwesties? Of misschien je collega's, in aanverwante cursussen?
Nog een slotbedenking. We hadden het al meerdere keren over het gebrek aan interdisciplinaire samenwerking tussen wetenschappers en onderzoekers. Bij diepe evolutionaire kwesties, zoals die over veroudering en de dood, lijkt het me bij uitstek aangewezen om er filosofie bij te betrekken. Er duiken immers spontaan vragen op waarover filosofen zich reeds lang het hoofd breken: hoe gaan we om met veroudering, sterfelijkheid en de dood? Is het wenselijk om onze levensverwachting dramatisch te verhogen, mochten we dat kunnen? Transhumanisten menen dat het onze morele plicht is om alle beschikbare wetenschappelijke en technische mogelijkheden in te zetten om de dood zoveel mogelijk uit te stellen. Hebben zij gelijk? Moeten we volop investeren in cryonisme, mind uploading en andere speculatieve wetenschap en technologie?
Of is het ethisch net aangewezen om plaats te ruimen voor de volgende generatie, zodra we een respectabele leeftijd bereiken? En indien ja, wat betekent hier dan 'respectabel'? Wist je dat er filosofen zijn die ervoor pleiten om onze soort zachtjes te laten uitsterven, Hans? Onder meer de Zuid-Afrikaan David Benatar, in zijn boek Better Never to Have Been (2006) pleit ervoor om geen kinderen meer te verwekken, tot onze soort volkomen is verdwenen. Zijn voornaamste argument is dat het leven meer lijden dan geluk veroorzaakt, daarom is het beter nooit te zijn geboren. Bijgevolg is het immoreel om kinderen ter wereld te brengen. Interessante tegenstelling, niet? De transhumanisten willen ons onsterfelijk maken, Benatar wil dat we zachtjes uitsterven.
Hopelijk heb je iets aan mijn overwegingen Hans. Ik kijk in elk geval uit naar je reactie.
En oh ja, ik was het bijna vergeten: ik ben minstens even opgetogen als jij over de publicatie van Denken als een berg, de vertaling van de ecofilosofische klassieker van Aldo Leopold. Dat we hier samen een bijdrage konden toe leveren, maakt het extra bijzonder. Veel dank voor onze vruchtbare samenwerking, samen met vertaler Joris Capenberghs.
Hartelijke groet
Johan
Kwintessens
Voormalig hoogleraar wijsbegeerte, auteur en lid van de humanistische denktank Kwintessens
_Johan Braeckman -
Meer van Johan Braeckman

_Recent nieuws

Bekijk alle nieuwe berichten

_Populair nieuws

Bekijk meer populair nieuws